| Εικόνα 1 Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις, ως νεαρός μάρτυρας. Τοιχογραφία του 1819 σε στύλο του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Σαμαρίνα Γρεβενών. [Πηγή: (Παπαγεωργίου, 2004, σ. 407)]
|
O Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις
Ο Άγιος Νικόλαος, o επίσκοπος των Μύρων της Λυκίας κατά τον 4ο αιώνα, είναι ένας Άγιος που δεν χρειάζεται συστάσεις στη Δ. Μακεδονία. Πολιούχος της πόλεως της Κοζάνης, όπου από τον 18ο αιώνα εδρεύει η ιερά μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης (παλαιότερα ως επισκοπή). Πάτρωνας μοναστηριών και ναών πολλών οικισμών της κοιλάδας του Αλιάκμονα, από την Καστοριά μέχρι το Βελβεντό. Ίσως σήμερα να είναι ο δημοφιλέστερος Άγιος στην παρά τον Αλιάκμονα περιοχή. Η μνήμη του τιμάται στις 6 Δεκεμβρίου, ενώ σε κάποια ξωκκλήσια όπως αυτό της Μπράβας Βελβεντού, στις 22 Μαΐου, που αντιστοιχεί στην 9η Μαΐου του Ιουλιανού ημερολογίου, ημέρα ανακομιδής των λειψάνων του, από τα Μύρα στο Μπάρι της Ιταλίας.
Στις 9 Μαΐου τιμάται παράλληλα η μνήμη του Αγίου Χριστοφόρου, επίσης του Πρ. Ησαΐα, αλλά και ενός ακόμη Αγίου Νικολάου, του ονομαζόμενου «εν Βουνένοις», ή «της Βουνένης» ή «Αιματοβλύτη» ή «Νέου» ή «εξ ανατολών».
Εικόνα 1 Τοιχογραφία από τον ναό του Αγίου Δημητρίου Φρουρίου Κοζάνης, όπου εικονίζονται σε κυκλικό πλαίσιο ως νεαροί μάρτυρες, ο ένας δίπλα στον άλλο, ο Άγιος Χριστόφορος στα αριστερά, και ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις στα δεξιά. Αμφότερων η μνήμη τιμάται στις 9 Μαΐου.
Οι περισσότεροι βίοι του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις τον αναφέρουν ως έναν Ρωμαίο Μικρασιάτη στρατιωτικό, ο οποίος πολέμησε τους «άπιστους» στη Θεσσαλία, και συγκεκριμένα στην Λάρισα, επί αυτοκράτορος Λέοντα. Κάποια στιγμή απογοητεύτηκε από τις μάχες, παράτησε τον πόλεμο, και έγινε μοναχός στο όρος Τέρναβο δίπλα στην Λάρισα. Εκεί, μαζί με τους συνασκητές του, συνελήφθη από τους απίστους, τους οποίους είχε πολεμήσει. Βασανίστηκε, λογχίστηκε με βέλη κρεμασμένος από δέντρο και μαρτύρησε δια αποκεφαλισμού. Η κάρα και το λείψανό του διασώθηκαν μέσα στο αίμα του, εντός κουφάλας δέντρου. Το δέντρο αυτό, αναζήτησε στα Βούνενα ο δούκας της Θεσσαλονίκης Ευφημιανός, χρόνια μετά το μαρτύριο του Αγίου, προκειμένου να λουστεί στο αίμα του μάρτυρα, έτσι ώστε να θεραπευτεί από τη λέπρα. Προς τιμή του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις, ο δούκας έκτισε ναό στο σημείο μαρτυρίου του.
Οι «άπιστοι», τους οποίους πολέμησε ο Άγιος Νικόλαος στη Θεσσαλία, αναφέρονται ως Άβαροι επί αυτοκράτορος Λέοντα Α’ (8ος αιών) στον βίο του. Παραταύτα, πολλοί μελετητές θεωρούν ότι πρόκειται για Άραβες επί αυτοκράτορα Λέοντα Β’ (9ος – 10ος αιών), ή ακόμα και για Σλάβους ή τους Βουλγάρους του Συμεών (9ος αιών). Το όρος Τέρναβο, ταυτίζεται από κάποιους με την Όθρυ, και από άλλους με την Μελούνα, στις υπώρειες της οποίας βρίσκεται ο Τύρναβος, ο οποίος φιλοξενεί -σύμφωνα με τον καθηγητή Σοφιανό – τρεις ναούς αφιερωμένους στον Άγιο Νικόλαο τον εν Βουνένοις. Κάποιοι άλλοι πάλι, ταυτίζουν το Τέρναβο με τους λόφους πάνω από τον σημερινό οικισμό Βούνενα ή Βούναινα στην Αν. Θεσσαλία[1].
Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις θεωρείται προστάτης από δερματικές παθήσεις, ενώ η λατρεία του έχει συνδεθεί με τις φτελιές[2]. Η φτελιά είναι ένα δέντρο που σε περιόδους λειψυδρίας, στις αρχές Μαΐου, εκκρίνει ερυθρωπό κόμμι που μοιάζει με αίμα. Το κόμμι από την φτελιά από την οποία θεωρείται ότι κρεμάστηκε και βασανίστηκε ο Άγιος Νικόλαος στα Βούνενα Λαρίσης, η λαϊκή λατρεία το θεωρεί θεραπευτικό και οι πιστοί το συλλέγουν ως φυλακτό ή ιαματικό. Παλιότερα συμμετείχαν ιερείς στην συγκομιδή του, χρησιμοποιώντας μικρές αντλίες. Όμως, τουλάχιστον κατά την τελευταία δοξολογία της μνήμης του Αγίου στα Βούνενα, τον Μάιο του 2022, την «αφαίμαξη» της φτελιάς είχαν αναλάβει άνδρες τσιγγάνοι, με τους ιερωμένους να ιερουργούν μέσα και έξω από τον παρακείμενο ναό, αποστασιοποιημένοι έως και αδιάφοροι για την συλλογή των χυμών του δέντρου.
Εικόνα 4 “Αφαίμαξη” από ιερέα της φτελιάς του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις. (Πηγή: https://flamis.gr/ekane-thayma-o-amvrosios-therapeyse-gynaika-poy-den/)
Η λατρεία του Αγίου Νικολάου του εν Βουνένοις, ξεκίνησε κατά τον μεσαίωνα από τον τόπο μαρτυρίου του, την Θεσσαλία. Γρήγορα όμως επεκτάθηκε, όχι μόνο σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο αλλά και βορειότερα, στις σλάβικες χώρες[3]. Στον βίο του, ενδιαφέρον έχει ο ρόλος του ως συνδετικός κρίκος μεταξύ του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτη και προστάτη της Θεσσαλονίκης, με τον Άγιο Αχίλλειο προστάτη της Λάρισας. Έμμεσα συνδέει τους πνευματικούς και πολιτικούς δεσμούς της Θεσσαλονίκης με την Λάρισα, και της Μακεδονίας με την Θεσσαλία γενικότερα[4].
Έχουν επίσης ενδιαφέρον τα κοινά σημεία που ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος μοιράζεται με τον Άγιο Δημήτριο, και ιδιαίτερα το γεγονός, ότι ενώ αμφότεροι οι Άγιοι έχουν ταυτιστεί με τους αγώνες των Βυζαντινών εναντίον των Αβαροσλάβων και των Βουλγάρων, αμφότεροι ήταν και παραμένουν δημοφιλείς στις χώρες που είχε ακμάσει η Βουλγάρικη αυτοκρατορία. Πιο συγκεκριμένα, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Γάλλος Πουκεβίλ στις σημειώσεις του έγραψε ότι «πάντα οι Βούλγαροι εικονίζουν τον Άγιο Νικόλαο καβαλάρη κι αρματωμένο σαν αστακό»[5]. Το σημαντικό για την λεκάνη του Αλιάκμονα είναι ότι ο Πουκεβίλ έγραψε τα παραπάνω, όχι αναφερόμενος σε κάποια επίσκεψή του στην Βουλγαρία, αλλά ενώ περιέγραφε το παμπάλαιο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στην σημερινή Κορομηλιά Καστοριάς.
| Εικόνα 3 Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις σε τοιχογραφία του ναού της Παναγιάς του Άρχοντα Αποστολάκη στην Καστοριά. Η τοιχογραφία βρίσκεται στον νότιο τοίχο, έξω από το ιερό Βήμα. Σύμφωνα με συνήθεια στους μακεδονικούς και ηπειρωτικούς ναούς, η θέση αυτή ήταν προοριζόμενη για τον πάτρωνα άγιο του ναού. Όμως παρόλο που ο εν λόγω ναός ήταν αφιερωμένος στην Θεοτόκο, στη θέση αυτή εμφανίζεται ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις. Είναι μια σπάνια για τα εικονογραφικά δεδομένα περίπτωση, δείχνοντας έμμεσα την σημαντικότητα του προσώπου του Αγίου Νικολάου του Νέου για τους Καστοριανούς του 17ου αιώνα. (Παϊσίδου, 1995, σσ. 236, 237, πιν. 150)
|
Σήμερα, ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις παραμένει αρκετά δημοφιλής σε οικισμούς της Θεσσαλίας, δηλαδή της περιοχής από όπου ξεκίνησε η λατρεία του, αλλά και στην Βοιωτία, όπου βρισκόταν μια από τις πρώτες αγιογραφικές απεικονίσεις του (Ιερά μονή Οσίου Λουκά)[6]. Λατρεύεται επίσης στην Πελοπόννησο και στην Άνδρο, όπου φυλάσσεται η κάρα του στην ιερά μονή Αγίου Νικολάου.
Παρόλα αυτά, στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουνένοις φαίνεται να πέρασε στη λήθη. Σήμερα, δεν υπάρχει κάποιος ναός αφιερωμένος σε αυτόν, ενώ μία μόνο σύγχρονη τοιχογραφία του εντοπίζεται στον ναό των Αγίων Θεοδώρων Καστανιάς Σερβίων, και είναι του 1993.
| Εικόνα 5 Τοιχογραφία του Αγίου Νικολάου του Νέου από τον ναό του Αγίου Νικολάου Βελβεντού (1588). Μέχρι τον 16ο αιώνα, ο εικονογραφικός του τύπος ήταν αυτός του νεαρού μάρτυρος. Έκτοτε ιστορείται και ως στρατιωτικός. Από τα τέλη του 18ο αιώνα κι έπειτα, αρχίζει να ιστορείται και ως μοναχός, με καλογερικό σχήμα και ράσα αλλά ενίοτε αγένειος! (Πηγή: (Σταμκόπουλος, 2023)
|
Αυτό δεν σημαίνει ότι η δημοφιλία του ήταν το ίδιο περιορισμένη κατά το παρελθόν. Ο Άγιος Νικόλαος ο Νέος έχει ιστορηθεί σε αρκετές παλιές τοιχογραφίες ναών της λεκάνης απορροής του Αλιάκμονα, οι οποίες χρονολογούνται πριν από τον 18ο αιώνα. Τοιχογραφίες του εντοπίζονται στους Βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς της Καστοριάς, στον ναό του Αγίου Νικολάου Βελβεντού (1588), Αγίου Δημητρίου Φρουρίου Κοζάνης (1647/48), Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Σαμαρίνας (1819), Αγίου Δημητρίου Παλατίτσιων Ημαθίας (16ος αιών) κλπ.
Όπως χαρακτηριστικά γράφει για τον Άγιο Νικόλαο τον εν Βουνένοις η Μ. Παϊσίδου στην διδ. διατριβή της[7] : «Η λατρεία του αγίου, που εντοπίζεται σε λίγα μνημεία αποκλειστικά του ελλαδικού χώρου -στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και τη Δυτική Στερεά- θα είχε απλωθεί στη Μακεδονία τουλάχιστο από τις αρχές του 14ου αιώνα, δεδομένου ότι ο άγιος εικονίζεται στο Πρωτάτο, στον Άγιο Αθανάσιο του Μουζάκη με αυλική ενδυμασία μαζί με άλλους στρατιωτικούς αγίους-αυλικούς, και το 1570 στον Άγιο Δημήτριο στα Παλατίτσια με ένδυμα μάρτυρα. Αρχοντικά ντυμένος παριστάνεται ο άγιος στο περιθώριο της φορητής εικόνας της Μαρίας Παλαιολογίνας στα Μετέωρα…
… Εξάλλου, η λατρεία του αγίου και η εικονογραφία του απλώνεται από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Θεσσαλία, στην Πίνδο και στο Ξηρόμερο, μέσω των μετακινήσεων των ποιμένων[8]».
Είναι πιθανόν κατά τους δυο – τρεις τελευταίους αιώνες[9], στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, η εορτή του Αγίου Νικολάου εν Βουνένοις να άρχισε να αφομοιώνεται και τελικά να αντικαταστάθηκε πλήρως, από την εορτή του Αγίου Χριστοφόρου, ενός άλλου στρατιωτικού Αγίου που λατρεύεται έντονα στην περιοχή. Ίσως παράλληλα τους δυο τελευταίους αιώνες, το πρόσωπο και η λατρεία του Αγίου Νικολάου του Νέου, έμμεσα και οι πιθανοί ναοί και μοναστήρια του, λόγω συνωνυμίας να έχουν αφομοιωθεί από αυτά του Αγίου Νικολάου εν τοις Μύροις, του δημοφιλέστερου Αγίου σήμερα στην περιοχή του Αλιάκμονα. Σε άλλες περιπτώσεις, ίσως το πρόσωπο, η λατρεία και οι ναοί του να έχουν αφομοιωθεί από αυτά του Αγίου Δημητρίου, αφού η απεικόνιση και ο βίος αμφότερων ομοιάζουν[10].
Εικόνα 6 Φωτογραφία από τον εορτασμό του πολιούχου του οικισμού Καλλιφωνίου Καρδίτσας, Αγίου Νικολάου εν Βουνένοις, στον φερώνυμο ναό. Εκτός από την προσκυνηματική εικόνα στο κέντρο της φωτογραφίας, διακρίνεται άλλη μία εικόνα του, πίσω στο τέμπλο, όπου ιστορείται ως οπλισμένος καβαλάρης σε κόκκινο άλογο, μια απεικόνιση που μοιάζει στον Παλαιολόγιο αγιογραφικό τύπο του Μυροβλύτη Αγίου Δημητρίου. (Πηγή φωτογραφίας: https://www.karditsalive.net)
Εικόνα 7 Η 9η Μαΐου, ημέρα μνήμης του Αγίου Χριστοφόρου, ήταν πολύ σημαντική γιορτή για τους κατοίκους του Τσιαρτσιαμπά, και ιδιαίτερα για τους Κροκιώτες και τους Ανωκωμίτες. Εκείνη την ημέρα απαγορευόταν κάθε είδους εργασία, και οι οικογένειες την περνούσαν τρωγοπίνοντας γύρω από το φερώνυμο ξωκκλήσι στην Μαγούλα. Η παράδοση αυτή είχε επιβιώσει μέχρι και την δεκαετία του ’90. Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και συμβαίνει ακόμα στην αντιπέρα όχθη του Αλιάκμονα, με επίκεντρο το ξωκκλήσι του Αγίου Χριστοφόρου Προσήλιου. Στη φωτογραφία, Ανωκωμίτες με γιορτινές ενδυμασίες και φλογέρα μπροστά από το αυλόγυρο του ξωκκλησιού του Αγίου Χριστοφόρου Μαγούλας. (Φωτογραφία από το αρχείο της οικογένειας Τιάκα)
| Εικόνα 8 Φορητή εικόνα νεότερων χρόνων από την Πελοπόννησο, η οποία ιστορεί στο κέντρο τον Άγιο Νικόλαο ως μοναχό, μαζί με τους συμαρτυρήσαντες αδερφούς του, και περιφερειακά σκηνές από τον βίο του.
|
Φυσικά, η ύπαρξη παλιών τοιχογραφιών, ακόμη και σε συνδυασμό με την έντονη λατρεία των Αγίων Νικολάου Μύρων και Χριστοφόρου στην κοιλάδα, δεν αποτελούν αποδείξεις ότι κάποτε η λατρεία του Νικολάου εν Βουνένοις ήταν ιδιαίτερα έντονη στην περιοχή. Είναι ενδείξεις και βάση για υποθέσεις, τις οποίες όμως ασπάζονται πολλά μέλη της επιστημονικής κοινότητας. Σίγουρα, το πρόσωπο του εν Βουνένοις δεν ήταν τελείως ξεχασμένο όπως είναι σήμερα. Στο παρελθόν, η λατρεία του ήταν πολύ πιο εκτεταμένη στην ευρύτερη περιοχή Θεσσαλίας και Θεσσαλονίκης.
Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί ότι υπάρχουν και κάποια άλλα στοιχεία, που δείχνουν ότι η σχέση του Αγίου Νικολάου του Νέου με την κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα, ίσως να ήταν πολύ πιο ιδιαίτερη πριν από πεντακόσια. Ίσως να ήταν ο προστάτης αυτής της κοιλάδας. Περισσότερες πληροφορίες για αυτό στο βιβλίο με τίτλο «Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού».
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Pouqueville, F. C. (1826). Voyage Dans La Grece. Paris.
Παζαράς, Ν. (2013). Oι τοιχογραφίες του ναού του Aγίου Aθανασίου του Mουζάκη και η ένταξή τους στη μνημειακή ζωγραφική της Kαστοριάς και της ευρύτερης περιοχής (Kαστοριά, M. Mακεδονία, B. Ήπειρος). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη.
Παϊσίδου, Μ. (1995). ΟΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΟΥ 17ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΣΤΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΕΙΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
Παλιούρας, Α. (1985). Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία. Συμβολή στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή μνημειακή τέχνη. Αθήνα.
Παπαγεωργίου, Ν. (2004). Το καθολικό της Αγίας Παρασκευής και ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Σαμαρίνας Γρεβενών. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο.
Σοφιανός, Δ. (1972). Ο Άγιος Νικόλαος ο εν Βουναίνη. Αθήνα: Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο.
Σταμκόπουλος, Ν. (2022). Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού. Παρέμβαση.
Σταμκόπουλος, Ν. (2023, Ιανουάριος 5). H Σιάτιστα και οι επιδημίες 1740-1744 – Σκέψεις πάνω στις συνεικονίσεις των τοιχογραφιών του ναού της Αγίας Παρασκευής. Μέρος B’ – Η Σιάτιστα και οι Άγιοι Νικόλαος και Σπυρίδωνας. Ανάκτηση από Ερανιστής: https://eranistis.net/wordpress/2023/01/05/μέρος-b-η-σιάτιστα-και-οι-άγιοι-νικόλ/
Το Καλλιφώνι τίμησε τον Άγιο Νικόλαο εν Βουναίνοις. (2019, Μάιος 11). Ανάκτηση από www.karditsalive.net: https://www.karditsalive.net/karditsa/ekdilosis/το-καλλιφώνι-τίμησε-τον-άγιο-νικόλαο-τομ-εν-βουνένοις
Τσαρμανίδης, Α. (2019). Επίλεκτες πηγές ιστορίας των επαρχιών Σερβίων και Κοζάνης. Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων “Τα Κάστρα”.
Τσιαπλές, Γ. (2016). Μυθικό παρελθόν-χριστιανικό παρόν: Πρόσληψη και προβολή των πνευματικών σχέσεων δύο βυζαντινών πόλεων. Το παράδειγμα της Θεσσαλονίκης και της Λάρισας (9ος-14ος αι.). Βυζαντινά Σύμεικτα, 26 (2), σσ. 67-92.
[1] (Σοφιανός, 1972) (Παζαράς, 2013)
[2] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022)
[3] (Παζαράς, 2013)
[4] (Τσιαπλές, 2016)
[5] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022) (Pouqueville, 1826, σ. 373)
[6] (Παζαράς, 2013)
[7] (Παϊσίδου, 1995, σσ. 236-237)
[8] Σχετικά με την ιδιαίτερη σχέση των μετακινούμενων ποιμένων με τον Άγιο Νικόλαο, βλέπε: (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022) (Παλιούρας, 1985, σ. 125).
[9] Έχει επίσης ενδιαφέρον, ότι την ίδια περίπου περίοδο, αλλάζει ο εικονογραφικός τύπος του Αγίου, ενώ παράλληλα αφαιρείται και η στρατιωτική του ιδιότητα από τον βίο του. Οι πιθανοί λόγοι εξηγούνται σε σχετικό κεφάλαιο στο (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022).
[10] (Σταμκόπουλος, Οι Κώμες του Αλιάκμονα: Μέρος Β’ – Ο Άγιος, τα ονόματα και τα φαντάσματα του ποταμιού, 2022)
