Γενικά: Χτισμένος σε υψόμετρο 881 μ. σε περιοχή ορεινή, με πετρόχτιστα σπίτια, στο δρόμο Τσοτυλίου- Πενταλόφου (παλιά εθνική οδός Κοζάνης-Ιωαννίνων), πολύ κοντά στη Μόρφη, στα ανατολικά του όρους Βοΐου, πάνω από τον ποταμό Πραμόριτσα. Απέχει από το Τσοτύλι 20 χμ. Ανήκει στη δημοτική ενότητα Πενταλόφου μαζί με τους οικισμούς Βυθού, Διλόφου, Πενταλόφου.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Ανασελίτσης του 1915 ήταν εγγεγραμμένοι 75 άρρενες ψηφοφόροι εκ των οποίων οι 31 κτίστες.
Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν μετά την απελευθέρωση και ενσωμάτωση στις 31 Μαΐου 1915 οι άρρενες ψηφοφόροι ψήφισαν στο ενδέκατο τμήμα Πενταλόφου (Βον) στο ναό του Αγίου Αχιλλείου.
Με την απογραφή που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή το 2011 από τους 76 κατοικημένους οικισμούς που απογράφηκαν στην περιφέρεια Βοΐου (νυν δήμος Βοΐου) η Αγία Σωτήρα ως προς τον πληθυσμό βρισκόταν στη 63η θέση με 28 κατοίκους. Στην απογραφή αναφέρονται και τρεις (3) ακατοίκητοι οικισμοί: Παρόχθιον, Ρόκαστρο, Παναγία Χορηγού (πρώην παιδικές κατασκηνώσεις).
“Έχει 230 ψυχάς Ελληνικάς, σχολή τετρατάξιον μικτήν στην οποία διδάσκονται 35 μαθητές, μαθήτριες 12 υπό 1 διδάσκαλον, ιερέα 1” (Εν Σιατίστη 30 Αυγούστου 1912. Παμμεκεδονικόν Ημερολόγιον 1913).
Γεφύρι: Είναι δίτοξο, πέτρινο, μνημείο αρχιτεκτονικής, γνωστό ως γεφύρι της Σβόλιανης. Χτίστηκε το 1851 επί του ποταμού Πραμόριτσα, με μήκος 26 μ. και ύψος 8,5 μ. Ένωνε την Αγία Σωτήρα με το Δίλοφο, Χρυσαυγή, Δασύλλιο.
Εκπαιδευτικά: “Αγία Σωτήρα-Σβόλιανη 1/τάξιον, (γηγενής)
Μαθητές: 23, 60, 51, 44, 45, 54, 55, 41, 44, 38, 39 (Αντίστοιχες ημερομηνίες στα βιβλία επιθεωρήσεων:11/5/1925, 29/6/1930, 12/11/1930, 11/4/1932, 2/5/1933, 3/3/1934, 24/5/1937, 2/6/1938, 17/10/1938, 19/3/1940).
Διδακτήριο: Νέο, επί ανεπαρκούς χώρου, διαλείμματα γίνονται στο δρόμο (Σεπτ. 1919) (Το διδακτήριο ανηγέρθη το 1912 με δαπάνη του συλλόγου με την επωνυμία: «ΑΓΑΘΟΕΡΓΟΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΣΒΟΛΙΑΝΙΤΩΝ ΕΝ ΑΜΕΡΙΚΗ Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΙΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ», Αδαμίδη, Α. (1984) Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, σ.41).
Κείται στο κέντρο του χωρίου, διώροφο, νέου τύπου. Αποτελείται από μία ευρυχωροτάτη αίθουσα παραδόσεως και από άλλα 2 δωμάτια προς διαμονή του διδασκάλου. Κάτωθεν υπάρχει υπόγειο προς αερισμό του κτηρίου και εναποθήκευση της καυσίμου ύλης. Το όλο οικοσύστημα με τις πελεκητές πέτρες, τα ωραία παράθυρα, τη συμμετρία του προκαλεί έκπληξη στον επισκέπτη. Είναι το ωραιότερο κτήριο του χωριού (Σεπτέμβριος 1923), Nεότευκτο. Αποτελείται από αίθουσα ευρύχωρη. Είναι εστραμμένο προς ανατολάς. Το σχολείο δεν εχρίσθη με γάλα ασβέστου προ της ενάρξεως των μαθημάτων του σχ. έτους, αιτιολογία η έλλειψη ύδατος. Η αυλή δεν είναι περιορισμένη (9/10/1923). Διδακτήριο ανηγέρθη διτάξιο το 1911-12 με δαπάνη κατοίκων, χωρίς σχέδιο του υπουργείου (29/6/1930).
Υλικό: 7 θρανία, 1 έδρα, 1 πίνακα, άπαντα καινουργή (Σεπτ.1919). Βάθρα ακατάλληλα, μία θερμάστρα, χάρτης (9-10-1923). Έχει θρανία επαρκή (11/5/1925). Θρανία νέα αλλά όχι νέου συστήματος, χάρτες, εικόνες (2/6/1927). Θρανία 16 δίεδρα, 4 πολύεδρα, 2 πίνακες, αριθμητήριο, έδρα, 2 καθίσματα, γεωγραφικοί χάρτες, αρκετές εικόνες της επαναστάσεως του 1821, ωρολόγιο τοίχου (29/6/1930). Αρχειοθήκη, αριθμητήριο, 2 μαυροπίνακες, θερμάστρα, ωρολόγιο εκκρεμές, χάρτες 7 (Ελλάδος, Μακεδονίας, 5 ηπείρων), 38 εικόνες ελληνικής επαναστάσεως (22/11/1930). Προσετέθη εις χάρτης της Ελλάδος μεγάλος (11-4-1932). Έπιπλα επαρκή, ελλιπή εποπτικά μέσα και διδακτικά όργανα (2/6/1938). Λείπουν εποπτικά μέσα και διδακτικά όργανα (17-10-1938). Στερείται εποπτικών μέσων και οργάνων Φυσικής και Χημείας (19-3-1940).
Υπηρεσιακά βιβλία-Βιβλιοθήκη: Τα υπάρχοντα υπηρεσιακά βιβλία τηρούνται εν τάξει. Συνεστήθη και η αγορά των ελλειπόντων (9-10-1923). Υπηρεσιακά βιβλία εν τάξει (29/6/1930). Σχολική βιβλιοθήκη δεν υπάρχει (22/11/1930). Επλουτίσθη με 145 τόμους δωρηθέντες από Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο (11-4-1932). Ελλείψει εσόδων του σχολικού ταμείου δεν επλουτίσθη (2-5-1933). Επλουτίσθη μόνο με το περιοδικό “Εκπαιδευτικά Χρονικά” και “Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Αγωγής” (3-3-1934). Η υπάρχουσα παιδαγωγική και μαθητική πενιχρά (2-6-1938). Πενιχρά σχολική και μαθητική πενιχροτέρα. Υπηρεσιακά βιβλία σχολείου, εφορείας παρουσιάζουν αταξία και αμελή τήρηση (17-10-1938).
Σχολικός κήπος: Καλλιεργήθηκε 1/2 στρέμμα ο οποίος εξηράνθη διότι δεν έχει ύδωρ ούτε και για πόσιν (29-6-1930). Δεν καλλιεργείται ελλείψει χώρου (11-4-1932). Εξ ανικανότητος και γήρατος του διδασκάλου δεν καλλιεργήθηκε (2-5-1933). Μικρά έκταση, ανεπαρκώς καλλιεργουμένη ελλείψει νερού (24/5/1937). Περιεφράχθη αρκετή έκταση δια δενδροκομία (2-6-1938). Δύναται να αποβεί καλύτερος και αποδοτικότερος αν περιφραχθεί και καλλιεργηθεί εντατικότερα (17-10-1938). Υπάρχει σε μικρά απόσταση από το σχολείο (19-3-1940).
Φοίτηση: Όχι τακτική, απόντες 11 (29/6/1930). Τα υπόλοιπα έτη τακτική.
Άλλες πληροφορίες: Τα τεχνικά μαθήματα, η γραμματική και οι εκθέσεις δεν διδάχθηκαν. Καλά αποτελέσματα στην Ανάγνωση της Α,Β. Στην Αριθμητική οι τάξεις υστερούν. Στα υπόλοιπα μαθήματα αποτελέσματα μέτρια (9-5-1931).
Διδάσκαλοι: Αστερίου Μιλτιάδης. Κρυσταλλίδης Πρόδρομος. Ζηκόπουλος Ιωάννης.”(Αποστόλου Τάνια).
Ιερά: Ενοριακός ναός Αγίων Κων/νου και Ελένης. Εντυπωσιάζει η παραδοσιακή λιθόστρωτη πλατεία. Ανηγέρθη το 1867.
Ιερός ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κοιμητηριακός, στην είσοδο του χωριού, όπου και πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου. Ο αγιογράφος Μιχαήλ του Μιχαήλ (1764-1805) από Χιονάδες Ιωαννίνων το 1783 αγιογράφησε το ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα. (http://odysseus.culture.gr).
Δια πρώτη φορά γιορτάσθηκε η εορτή του Προφήτου Ηλιού εις την ομώνυμο κορυφή «Αηλιάς» ένθα προσήλθον πλήθος προσκυνητών τόσον εκ του χωρίου όσον εκ των γειτονικών οικισμών. Στη θέση ταύτη προ πολλού ετών υπάρχει εικόνισμα του Μεγάλου Προφήτου. Μετά τη θεία λειτουργία ο εφημέριος Παπαστέργιος Πουλιόπουλος συνέστησε στους κοινοτάρχες όπως εντός του έτους ιδρυθεί παρεκκλήσιον του προφήτη (Μ.Β 8-8-37).
Ο πρόεδρος της κοινότητας Παναγιώτης Κοντονικόλας με ενέργειές του εθεράπευσε τον ετοιμόρροπον ναόν του «Αγίου Κων/νου και Ελένης». Προ πολλού ενεπιστεύθησαν άλλοτε οι εν Αμερική συμπατριώτες κατά τη διάλυση του εκεί Σωματείου των το εναπομείναν ποσό των 500 δολ. το οποίον το ηύξησε με τόκους ανελθών στις 90.000 δρχ. ειδική Επιτροπή συσταθείσα εκ των Παν. Κοντονικόλα, του εφημερίου Στεργίου Πουλιοπούλου, του Αποστ. Γκοτζαμάνη, του Δημ. Ζηκόπουλου, του Κων/νου Ξενιάδου, του Δημ. Τσιακμάκη, του Ευαγ. Σιμοπούλου άρχισε η επισκευή η οποία έφθασε στις 102 χιλιάδες. Το υπόλοιπο ποσό των 12.000 για να μη μείνει ημιτελής τις διέθεσε ο Παν. Κοντονικόλας. Το παράδειγμα του προέδρου μιμήθηκαν και άλλοι συγχωριανοί (Β.Ε 10-5-36).
Εικονοστάσια: Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Αγίου Ελευθερίου. Αρχάγγελου Μιχαήλ. Αγία Αικατερίνη, Προφήτη Ηλία. Αγίας Κυριακής. Αγίας Παρασκευής. Αγίου Γεωργίου (Αδαμίδη).
Κοινοτικά: Σύσταση της κοινότητας στις 24/9/1919 με την απόσπαση του οικισμού Σβόλιανη από την κοινότητα Μοιρασάνης. Ο οικισμός Σβόλιανη μετονομάζεται στις 30-8-1927 Αγία Σωτήρα. Στις 4-12-1997 προσαρτάται στην κοινότητα Πενταλόφου. Από το 2010 ανήκει στο διευρυμένο Δήμο Βοΐου, με έδρα τη Σιάτιστα.
Το κ.σ στις 25-3-1928 αποφάσισε μετά από πρόταση των κατοίκων να απαγορευθεί δια άπαντας τους κατοίκους για μια δεκαπενταετία η διατροφή, η διατήρησις, η βόσκηση των αιγών σε ιδιωτικές και κοινοτικές γαίες. Χορηγήθηκε προθεσμία οκτώ μηνών, μέχρι τέλους Νοεμβρίου 1928 να πουλήσουν τις αίγες των που έχουν στην κατοχή των (60/1644).
Υπό του κοινοτικού συμβουλίου ανεδείχθη Πρόεδρος ο Μιχ. Σιμόπουλος και αντιπρόεδρος ο Αν. Τζημούλης (Το Βόιον 14-8-1932).
Απαγόρευση βοσκής στην τοποθεσία «Καστανιές». Η κατασκευή των δρόμων δια της προσωπικής εργασίας ανέλαβε ο εργολάβος ο Λουκάς Ζηκόπουλος. Την εκβάθυνσιν του πηγαδιού στην πλατεία του χωριού ανέλαβον οι Λεων. Μητσόπουλος και Δ. Ζηκόπουλος αντί 800 δρχ. το μέτρον (Το Βόιον 23/10/1932).
Στις 7-6-36 το κ.σ με πρόεδρο το Δημ. Ζηκόπουλο συμφώνησε με το γιατρό Γεώργιο Πανταζόπουλο αντί δρχ. 500 να προχωρήσει σε εμβολιασμό τους κατοίκους της κοινότητας Αγ. Σωτήρας με δαμαλικό ορό (60/1735).
Ο πρόεδρος της κοινότητος Ζηκόπουλος υποβάλλοντας το Δελτίο Κοινοτικής Απογραφής στις 12-8-45 αναφέρει ότι οι κατοικίες ανέρχονται στις 60, ο πληθυσμός σε 315 κατοίκους, η κυριότερη νόσος που εμφανίζεται είναι η ελονοσία. Τα θύματα της περιόδου 1940-44 ήταν έξι: τέσσερις άντρες και δύο παιδιά.
Οικονομία: Ο τρυγητός σύμφωνα με απόφαση της κοινότητος έγινε την 9η Σεπτεμβρίου. Οι αμπελουργοί αναρωτιούνται τι είδος κρασί θα έχουμε από σταφύλια τα οποία τρυγήθηκαν μισοφαγωμένα (Β.Ε 22-9-35).
Στον οικισμό δραστηριοποιείται ο ξενώνας Τζαβέλλα σε έκταση δέκα στρεμμάτων.
Πεσόντες: Στο Μικρασιατικό πόλεμο έπεσαν οι: Φώτιος Θεοδ. Ζηκόπουλος, Αθανάσιος Αντ. Λότσιος και Αντώνιος Νικ. Ξενόπουλος. Στην περίοδο της κατοχής 1941-44 σκοτώθηκαν οι Κων. Καραγιάννης, Μιλτιάδης Λότσιος, Αναστάσιος Μαυρομάτης, ο δάσκαλος Ιωάννης Ζηκόπουλος, ο Χρίστος Αθαν.Μαυρομάτης και από νάρκες οι Χρίστος Γρηγορίου Κοντονικόλας και ο Βασίλειος Βασιλείου Κυριαζής. Στον εμφύλιο σπαραγμό δώδεκα συνολικά (Αδαμίδης).
Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο ο Φώτιος Θεόδ.Ζηκόπουλος, γεννηθείς το 1918, 53 ΣΠ, Σέγουλα Μόροβας, στις 14-11-1940 (Δεληγιάννης).
Σημαντικό ρόλο στον ελληνοϊταλικό πόλεμο διαδραμάτισαν οι 52 γυναίκες του οικισμού. Μετέφεραν τρόφιμα, είδη ρουχισμού, πολεμοφόδια προς τον τόπο των επιχειρήσεων.
Πληθυσμός: 1913=267.1920=12. 1928=236. 1940=249. 1951=192. 1961=148. 1971=92. 1981=77. 1991=81. 2001= 32. 2011=28.
Σύλλογοι: Οι ξενιτεμένοι ίδρυσαν το 1910 σύλλογο με την επωνυμία: «Αγαθοεργός Αδελφότης Σβολιανιωτών εν Αμερική η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος» (Αδαμίδης).
Τα μέλη του Συλλόγου “Ένωσις Νεολαίας Αγίας Σωτήρας” συνήλθαν σε Γενική Συνέλευση με σκοπό την ταχυτέρα έγκρισή του ως νομικού προσώπου παρά του Πρωτοδικείου Γρεβενών (Β.Ε 16-2-1928). Πέρυσι κατεσκεύασεν μίαν βρύσην έξω του χωρίου μας, τώρα κατασκευάζει και άλλην εντός του χωρίου μας (Το Βόιον 11-10-1931). Σήμερα δραστηριοποιείται ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αγίας Σωτήρας “Η Μεταμόρφωση” Αναβιώνει κατ’ έτος τη γιορτή τσιγαρίδας. Διοργανώνει παραδοσιακό πανηγύρι το διήμερο 5 και 6 Αυγούστου με τίτλο «Τρανό φεγγάρι στον κόσμο». Γιορτή νεολαίας
.
