Πέρασε η «ευρωπαϊκή βδομάδα μείωσης αποβλήτων», η οποία «εορτάζεται» συνήθως την τελευταία βδομάδα κάθε Νοεμβρίου. Αντιφατικά, κλείνει με την Μπλακ-Φράιντεϊ των Καταναλωτιστών, και την έναρξη του τελευταίου μήνα του έτους, δηλαδή του κατεξοχήν μήνα της Κατανάλωσης και των αποβλήτων. Είναι μια καλή στιγμή να επιστρέψουμε σε αυτά που ακούστηκαν και γράφτηκαν τους τελευταίους μήνες σχετικά με την εφαρμογή της καύσης αστικών αποβλήτων και το κυβερνητικό σχέδιο για την κατασκευή αποτεφρωτηρών σε έξι διαφορετικά σημεία της χώρας.
Εντύπωση δεν προκαλούν τα επιχειρήματα σχετικά με τα μειονεκτήματα και τους κινδύνους της μεθόδου της καύσης που εκφράζονται. Αυτά υπάρχουν αντικειμενικώς. Ούτε εντυπωσιάζουν τα επιχειρήματα για τα πλεονεκτήματα -εναλλακτικών της καύσης- μεθόδων διαχείρισης αποβλήτων.
Εντύπωση προκαλεί ο τρόπος με τον οποίο εκφράζονται τα πλεονεκτήματα εναλλακτικών της καύσης, νόμιμων λύσεων, αλλά και η πλήρης απουσία αναφορών στα μειονεκτήματα και στους κινδύνους των επικρατέστερων σήμερα εφαρμογών, που είναι η ταφή και η εξαγωγή αποβλήτων σε χώρες του τρίτου κόσμου.
Συνήθως γράφονται ή λέγονται απλές και μονολεκτικές αναφορές. Είτε σε κάποια εντελώς αόριστη «αλλαγή οικονομικού μοντέλου» είτε σε συγκεκριμένα πρότυπα οικονομικών θεωριών, διαφορετικών της κεφαλαιοκρατικής, όπως «η Κυκλική Οικονομία» ή η «Οικονομία του Κεντρικού Σχεδιασμό». Αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο, δεν είναι τόσο η σιγουριά για τη θεωρητική αποτελεσματικότητα των εν λόγω οικονομικών θεωριών στη διαχείριση των αποβλήτων. Εντυπωσιακή είναι η σιγουριά των υποστηρικτών τους για την εφαρμοσιμότητα τους, όταν βέβαια αυτοί οι υποστηρικτές έχουν κάτι να πουν για αυτές, και δεν τις αναφέρουν μονολεκτικά ως αντιπαραβολή στην «ρυπογόνα καύση», χωρίς να γνωρίζουν πραγματικά σε τι αναφέρονται.
Προσωπικά, δεν γνωρίζω κάποιον οργανισμό που ζει και αναπαράγεται χωρίς να καταναλώνει πόρους και να παράγει απόβλητα. Ούτε παραγωγική διαδικασία χωρίς παραπροϊόντα. Τουλάχιστον στην πράξη. Γιατί στη θεωρία πολλά μπορεί να λέμε.
Βέβαια, ο ρόλος της θεωρίας δεν πρέπει να υποτιμάται. Όλες οι οικονομικές θεωρίες έχουν κάτι να μας διδάξουν. Από το «αόρατο ρυθμιστικό χέρι της Ελεύθερης Αγοράς» του A. Σμιθ και την Σοσιαλιστική Οικονομία με την αταξική κοινωνία του Κ. Μαρξ, την Κεϋνσιανή της κρατικής παρεμβατικότητας, τη θεωρία της Βιώσιμης Ανάπτυξης του ’90, όλες ανεξαιρέτως έχουν δυνατά κι αδύνατα σημεία. Επίσης όλες έχουν κάτι σημαντικό να πουν. Όλες, όμως, χωλαίνουν στην πράξη. Όλες ανεξαιρέτως. Ας σημειωθεί ότι οι επιστημολόγοι δεν κάνουν λόγο για «οικονομική επιστήμη», αλλά «οικονομικές θεωρίες», αφού δεν μπορούν να πειραματιστούν με αντικειμενικότητα και απομονώνοντας τις συνθήκες όπως γίνεται με άλλες επιστήμες. Δεν υπάρχει επιστημονική απάντηση στο «ποια θεωρία είναι η καλύτερη;», και ο καθένας ακολουθεί κάποια από αυτές περισσότερο από πίστη και ελπίδα, παρά από αντικειμενική γνώση.
Παρά τις μικρές ή μεγάλες διαφορές τους, όλες οι οικονομικές θεωρίες έχουν ένα κοινό. Τον στόχο ότι στο τέλος, αφού εφαρμόσουμε όλα όσα λέει η θεωρία, όταν θα γίνει ο «λογαριασμός», τα συνολικά οφέλη πρέπει να είναι μεγαλύτερο από τα συνολικά έξοδα. Ασχέτως πως τελικά αυτό κατανέμεται ή μετριέται, κοινός στόχος της κάθε οικονομικής θεωρίας είναι το «θετικό πρόσημο». Το συνολικό κέρδος. Όχι η ζημία.
Τα τελευταία χρόνια, τεχνολογικά εργαλεία έδωσαν την δυνατότητα να μετριέται πιο αποτελεσματικά το κέρδος και η ζημία που φέρνουν οι οικονομικές δραστηριότητες σε πόρους και υγεία. Όχι μόνο βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα. Όχι μόνο τοπικά, αλλά παγκόσμια. Αυτό ανέδειξε το τεράστιο πρόβλημα που φέρνει η αύξηση της κατανάλωσης. Αφενός εξαφανίζονται πόροι που δεν είναι ανανεώσιμοι, ή αν είναι ανανεώσιμοι καταναλώνονται με ρυθμούς γρηγορότερους της ανανέωσης τους, κι έτσι σπανίζουν. Αφετέρου, τα παραπροϊόντα των οικονομικών δραστηριοτήτων συσσωρεύονται και προκαλούν έμμεσες και άμεσες επιπτώσεις στην υγεία, την ποιότητα ζωής και την οικονομία.
Έτσι, αναπτύχθηκε θεωρητικά ένα νέο οικονομικό μοντέλο, μια νέα οικονομική θεωρία δηλαδή, που συνοψίζεται στο ότι «τα απόβλητα της κάθε παραγωγικής διαδικασίας θα πρέπει να αποτελούν πρώτη ύλη είτε για την ίδια τη διαδικασία, είτε για άλλες». Εξασφαλίζοντας αυτόν τον κύκλο, θα σταματήσει όχι μόνο η καταστροφή μη ανανεώσιμων πόρων, αλλά και οι επιπτώσεις των αποβλήτων. Η παραπάνω θεωρία ονομάζεται «Κυκλική Οικονομία» και είναι αντίθετη με την θεωρία της «Γραμμικής Οικονομίας», η οποία ήθελε απλά να βελτιώσει την απόδοση μεταποίησης των α’ υλών σε προϊόντα/παραπροϊόντα, χωρίς να λαμβάνει υπόψη ούτε την μείωση των πόρων ούτε τις επιπτώσεις των αποβλήτων.
Ο «κορμός» της θεωρίας της Κυκλικής Οικονομίας είναι ότι θα εξασφαλιστεί η παρατεταμένη χρήση και συντήρηση ενός προϊόντος μετά την παραγωγή (αύξηση διάρκειας ζωής, και άρα 1. αποτροπή παραγωγής αποβλήτων) και όταν τελικά το προϊόν θα φτάσει το τέλος της ζωής τους θα ακολουθηθούν με ευλαβική ιεραρχία τα παρακάτω βήματα για τη διαχείριση του ως απόβλητο:
Επαναχρησιμοποίηση
Ανακατασκευή (επιδιόρθωση)
Ανάκτηση υλικών (Ανακύκλωση)
Ανάκτηση ενέργειας (κυρίως μέσω καύσης)
Διάθεση (Ταφή, αποτέφρωση)
Στην παραπάνω ιεραρχία των διαδικασιών διαχείρισης αποβλήτων της κυκλικής οικονομίας, περνάμε στο επόμενο στάδιο μόνο όταν έχουν εξαντληθεί όλα τα περιθώρια διαχείρισης του προηγούμενου σταδίου. Όταν έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια οικονομικά, όχι μόνο τεχνικά. Τα τεχνικά περιθώρια ανακατασκευής και ανακύκλωσης είναι τεράστια, όμως δεν γίνεται να εφαρμοστούν στην πράξη, λόγω οικονομικών ή και κοινωνικών περιορισμών. Περιορισμών που έχουν ενταθεί μετά την δεκαετία του 1990, ασιατικές χώρες εισήλθαν δυναμικά στο παγκόσμιο εμπόριο και με χαμηλά μεροκάματα κατέστησαν την παραγωγή στη Δύση ασύμφορη, με αποτέλεσμα το μεγαλύτερο μέρος της να μεταφερθεί στην Ασία.
Για παράδειγμα, τις δεκαετίες του ’80 και ’90 ανθούσε στην Ελλάδα η βιομηχανική υφαντουργία, και παράγονταν ενδύματα υψηλής ποιότητας με μεγάλη διάρκεια ζωής, αλλά αρκετά ακριβά για την αγοραστική δύναμη του μέσου Έλληνα. Έτσι, ο Έλληνας καταναλωτής αναγκαζόταν να διατηρεί ένα παντελόνι για όσο μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μπορούσε, επισκευάζοντας στον ράφτη της γειτονιάς τις όποιες φθορές. Όλα άλλαξαν στις 11 Δεκεμβρίου του 2001, όταν η Κίνα εισήλθε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, οπότε διευκολύνθηκε στο να προμηθεύει την υφήλιο με προϊόντα εξαιρετικά χαμηλών τιμών, που παράγονταν σε εργοστάσια με μηδαμινά μέτρα προστασίας υγείας, ασφάλειας και περιβάλλοντος, και εξαιρετικά χαμηλούς μισθούς. Έτσι, ο Έλληνας καταναλωτής άρχισε να αγοράζει 3-4 εισαγόμενα παντελόνια στην τιμή ενός εγχώριου. Το ότι τα εισαγόμενα παντελόνια ήταν πολύ χαμηλότερης ποιότητας και διάρκειας ζωής δε πτόησε τους καταναλωτές από το να τα αγοράζουν. Έτσι, η ελληνική υφαντουργία κατέστη πλέον μη ανταγωνιστική, και έσβησε. Όπως έσβησε και ο ράφτης/τσαγκάρης της γειτονιάς, αφού η οριακή τιμή που έδινε για να επιδιορθώσει ένα παντελόνι ήταν περίπου ίση ή και μεγαλύτερη από το κόστος ενός νέου εισαγόμενου προϊόντος.
Καθώς άλλαζε ο αιώνας, η μεταφορά της παραγωγής από την Δύση στην Ασία, η πτώση της ποιότητας και της διάρκειας ζωής των προϊόντων αλλά και η σύγκλιση μεταξύ του κόστους επαναχρησιμοποίησης/επιδιόρθωσης/ανακύκλωσης στη Δύση σε σχέση με την αγορά εισαγόμενου νέου προϊόντος από την Ανατολή δεν έγινε μόνο με τα ενδύματα, αλλά με τα περισσότερα προϊόντα. Από τα έπιπλα και τις ηλεκτρικές συσκευές, μέχρι τα δομικά υλικά και τα οχήματα αλλά και τις α’ ύλες για πάρα πολλά είδη προϊόντων.
Κι έτσι γεμίσαμε σκουπίδια.
Όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά παντού στον κόσμο. Εκτός από τα παραπάνω, την παραγωγή αποβλήτων εκτόξευσε και η εκτίναξη του παγκόσμιου πληθυσμού, η υποχώρηση των παραδοσιακών ιδεολογιών/θρησκειών σε βάρος της άθεης θρησκείας (ιδεολογίας) του Καταναλωτισμού, αλλά και η παγίωση των προϊόντων μιας χρήσης, μια συνήθεια που καλλιεργήθηκε από τη βιομηχανία πλαστικού.
Όσοι έζησαν στην Κοζάνη την δεκαετία του 1990, σίγουρα θα θυμούνται τα κλασσικά σετ πιατικών-ποτηριών και μαχαιροπίρουνων του πικνίκ στρωμένα πάνω σε παλιές κουβέρτες σε Κυριακάτικες εξορμήσεις στο Κουρί. Μπορεί να ήταν πλαστικά αλλά ήταν πολλαπλών χρήσεων. Αποτελούν όλα παρελθόν και έχουν αντικατασταθεί με αντίστοιχα πάμφθηνα μιας χρήσης από τις νέες γενιές.
Όσοι έζησαν στην Κοζάνη την δεκαετία του 1990, σίγουρα θα θυμούνται και τις πετυχημένες καμπάνιες του δήμου αναφορικά με την ανακύκλωση, και τα προγράμματα διαλογής στην πηγή, καθώς και τον μεγάλο βαθμό απόδοσης που πετύχαινε ο δήμος συγκριτικά με άλλους.
Εδώ πρέπει να τονιστεί πως «ανακύκλωση» δεν είναι ο διαχωρισμός τον υλικών στην πηγή ή σε ένα διαλογητήριο. Άσχετα αν -για λόγους συντομίας- πολλές φορές αναφέρεται ως «Ανακύκλωση», η διαλογή είναι μόνο το πρώτο στάδιό της. Για να κλείσει ο κύκλος της Ανακύκλωσης, θα πρέπει να διαλεγμένα υλικά να μεταφερθούν στις μονάδες μεταποίησης, να μεταποιηθούν σε α’ ύλες, έπειτα να μεταφερθούν σε μονάδες παραγωγής και να ξαναγίνουν προϊόντα που θα φτάσουν στο ράφι, τα οποία θα καταναλωθούν πάλι από τους αγοραστές. Εάν τα διαλεγμένα υλικά, δεν καταφέρουν να φτάσουν στο τέλος στην κατανάλωση, και από το ράφι ή από κάποιο από τα ενδιάμεσα στάδια καταλήξουν πάλι στον «κάδο», δεν είναι Ανακύκλωση αλλά σπατάλη καυσίμων και πόρων. Δεν είναι ούτε «Κυκλική» ούτε «Οικονομία». Είναι «πίτα με χιόνι».
Τη δεκαετία του ’90, η Ανακύκλωση έμοιαζε μια λύση με πολλές προοπτικές στη διαχείριση των αποβλήτων. Όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει άρδην από τότε, για τους λόγους που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Με εξαίρεση το σκραπ μετάλλων που κράτησε μεγάλο μέρος της αξίας του, το χαρτί (όταν αυτό κατά τον διαχωρισμό διατηρεί μια καλή ποιότητα/καθαρότητα), ίσως και το γυαλί/γυψοσανίδα όταν η αντίστοιχη βιομηχανία βρίσκεται σε μικρή απόσταση, τα υπόλοιπα υλικά είναι αδύνατον να ανακυκλωθούν σε διψήφια ή ακόμα και μονοψήφια ποσοστά. Ο λόγος για τα υφάσματα (ρούχα, υποδήματα, λευκά είδη), το επεξεργασμένο ξύλο, τα ζυμώσιμα (υπολείμματα τροφής/κήπου) και φυσικά τα χιλιάδες είδη πλαστικών.
Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό διαχωρισμού ενός υλικού από το συνολικό όγκο αποβλήτων, τόσο μικρότερη είναι η καθαρότητά/ποιότητά του. Εάν στους 10 τόνους αποβλήτων που παράγει ένας οικισμός, οι 2 είναι χαρτί, είναι αδύνατον να διαχωρίσουμε και τους 2 τόνους από τα υπόλοιπα. Όσο περισσότερα κιλά θα ανακτούμε, τόσο λιγότερο καθαρά θα είναι, μειώνοντας την ποιότητα και την αξία του τελικού διαχωρισμένου υλικού.
Έτσι, ο αγώνας για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο ποσοστό ανάκτησης υλικών, και περιορισμό του τελικού όγκου των αποβλήτων προς διάθεση, είναι να σαν το παιχνίδι 31 στην τράπουλα. Όσα περισσότερα χαρτιά «σηκώνουμε» για να πλησιάσουμε τον αριθμό 31 ώστε να κερδίσουμε, τόσο μεγαλύτερο ρίσκο παίρνουμε για να «καούμε». Έτσι και με την Ανακύκλωση, όσο μεγαλύτερο ποσοστό υλικού στοχεύουμε να διαχωρίσουμε, ώστε να μην πάει σε διάθεση αλλά σε δημιουργία νέου προϊόντος, τόσο μικρότερη καθαρότητα/ποιότητα πετυχαίνουμε παίρνοντας το ρίσκο να «καούμε». Δηλαδή, η ποιότητα του διαχωρισμένου υλικού κινδυνεύει να πέσει τόσο πολύ, ώστε στο τέλος να μην μπορεί να αξιοποιηθεί και έτσι όλη η ποσότητα να καταλήξει πάλι προς διάθεση, έχοντας όμως ήδη σπαταλήσει πόσους για τον διαχωρισμό της. Στο παράδειγμα του παραπάνω οικισμού, είναι προτιμότερο να αφαιρέσουμε 200-300 κιλά καθαρό χαρτί από τους συνολικά 2 τόνους χαρτιού που περιέχονται σε 10 τόνους αποβλήτων, και τα οποία θα ξαναγίνουν χάρτινη συσκευασία που θα χρησιμοποιηθεί, παρά να ξοδέψουμε χώρους στάθμευσης για εγκατάσταση έξτρα κάδων διαλογής, νερό σε πλύσεις κάδων, και πολλαπλάσια καύσιμα σε μεταφορά στην χαρτοβιομηχανία, προκειμένου να αφαιρέσουμε 1,5 τόνους από το χαρτί. Γιατί μάλλον θα είναι τόσο βρώμικο και αναμιγμένο με άλλα υλικά και υγρασία, που στο τέλος η χαρτοβιομηχανία θα το στείλει από την μάντρα της για διάθεση στον ΧΥΤΑ ως μη αξιοποιήσιμο. Θα το στείλει ως βιομηχανικό απόβλητο, όχι ως αστικό, με άλλον κωδικό, κάτι που δεν βοηθάει στην ακριβή μέτρηση των τελικών ποσοστών ανακύκλωσης αστικών αποβλήτων.
Εικόνα 1 Σύσταση στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα (Πηγή: slideshare)
Παρά τις φιλότιμες και ενίοτε αποτελεσματικές προσπάθειες πολλών ΟΤΑ και φορέων να διαχωρίσουν ένα μεγάλο μέρος των αποβλήτων, η ανακύκλωση στο τέλος δεν επιτυγχάνεται σε αρκετές των περιπτώσεων. Διαβάζουμε συχνά για επίτευξη τεράστιων ποσοστών «ανακύκλωσης» από Ευρωπαϊκές χώρες που αγγίζουν το 60% ή το 70%, ενώ η Ελλάδα παραμένει ουραγός λίγο πιο πάνω από 20%. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό ότι σε αντίθεση με την Ελλάδα που ο πληθυσμός ζει σε πολυκατοικίες, στις Δυτικοευρωπαϊκές χώρες, ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού κατοικεί σε μονοκατοικίες με κήπο ενώ οι πόλεις είναι γεμάτες πάρκα. Τα απόβλητα που παράγονται από τους κήπους καταλαμβάνουν ένα μεγάλο ποσοστό κατά βάρος των αστικών αποβλήτων και είναι εύκολα διαχωρίσιμα και κομποστοποιήσιμα, με το κομπόστ (λίπασμα) να έχει εκεί επίσης μεγάλη ζήτηση, άρα και τιμή, για τους ίδιους λόγους. Όμως, ο κυριότερος λόγος είναι ότι η ΕΕ μετράει ως ανακύκλωση τον διαχωρισμό των υλικών, ασχέτως αν ο κύκλος τελικά κλείνει ή όχι. Δεν μπορεί να ελέγξει αν όντως τα διαχωρισμένα υλικά ξαναέγιναν προϊόντα προς κατανάλωση, εξάχθηκαν ως α’ ύλες στο εξωτερικό ή απορρίφθηκαν πάλι.
Διαβάζουμε επίσης για zero-waste πόλεις. Λόγω του χαρακτηρισμού «μηδενικά απόβλητα» η φαντασία μας ξεχύνεται σε παραμυθένιες καταστάσεις. Όμως τα απόβλητα μηδενίζονται μόνο στα παραμύθια. Zero-waste σημαίνει απλώς «καλή» διαλογή σε 1-2 ρεύματα αποβλήτων.
Συχνό παράδειγμα αναφοράς ως zero-waste πόλης είναι το Μιλάνο, προκαλώντας ιδιαίτερη εντύπωση λόγω του χαρακτήρα του τόπου. Πρόκειται για σημαντικό προσκυνηματικό τόπο για τους ανά την υφήλιο Καταναλωτιστές, και μητρόπολη της μόδας. Δηλαδή της καταναλωτιστικής συμπεριφοράς που ακυρώνει την αξία των ενδυμάτων στη συνείδηση του καταναλωτή, μετατρέποντάς τα σε απόβλητα, πολύ πριν το κάνει η φυσική φθορά. Είναι να απορεί κανείς πως μηδενίζονται οι χιλιάδες τόνοι υφασμάτινων ρεταλιών των οίκων μόδας και των αδιάθετων ενδυμάτων της αγοράς του Μιλάνου.
Άραγε εκτρέπουν όντως το μεγαλύτερο ποσοστό από τα μεταχειρισμένα και τα αδιάθετα ρούχα; Και τι τα κάνουν; Τα μεταφέρουν στις χώρες της Αφρικής «δωρίζοντας» τα, για να αξιοποιηθεί εκεί ένα πολύ μικρό ποσοστό από τους Αφρικανούς και τα υπόλοιπα να πεταχτούν στη θάλασσα; Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για το zero-waste Milan, βρίσκουμε ότι ο τίτλος οφείλεται στο εξαιρετικά υψηλό ποσοστό διαλογής 62,6 % δημοτικών αποβλήτων, που επιτυγχάνεται κυρίως από το πολύ υψηλό ποσοστό διαλογής υπολειμμάτων τροφίμων και στην κομποστοποίηση του, όπου το 20% του παραγόμενου κομπόστ χαρίζεται σε δημότες και το υπόλοιπο 80% -λέει- πωλείται, χωρίς -ως συνήθως- να αναφέρονται ενδεικτικοί αγοραστές. Η αλήθεια είναι ότι η ετήσια διαλογή 20.000 τόνων υπολειμμάτων τροφής είναι αξιέπαινη και σίγουρα καθοριστική στον διαχωρισμό των υπόλοιπων υλικών. Τώρα, αν η καθαρότητα αυτών των υπολειμμάτων από φάρμακα, καθαριστικά, χρώματα και διαλύτες δίνει ασφαλές για αγροτική χρήση κομπόστ, τότε μάλλον αξίζει τον κόπο και τα έξοδα. Ας σημειωθεί, πως με βάση την ίδια έκθεση, το Μιλάνο βασιζόταν στην καύση αναφορικά με τη διαχείριση αποβλήτων, ακόμα βασίζεται σε μικρότερο βαθμό, ενώ δεν αναφέρεται πουθενά στην έκθεση πως διαχειρίζονται το υπόλοιπο 37,4% των αποβλήτων τους.
Ταφή ή Καύση; Ένα δίλλημα που η ΕΕ έχει αποφασίσει πανηγυρικά το δεύτερο σε σχέση με το πρώτο, υπό την προϋπόθεση ότι κατά την καύση ανακτάται ένα μέρος της χημικής ενέργειας που περιέχουν τα απόβλητα. Τουλάχιστον, όσο αφορά την τελική διάθεση όσων αποβλήτων δεν μπορεί να γίνει διαχείριση στα στάδια της επαναχρησιμοποίησης και της ανακύκλωσης. Ο λόγος που η ΕΕ ιεραρχεί την καύση αποβλήτων με ανάκτηση ενέργειας πιο πάνω από την υγειονομική ταφή, είναι γιατί η ρύπανση και τα προβλήματα που δημιουργούνται από την πρώτη είναι λιγότερα από αυτά της δεύτερης. Το γιατί, είναι μια άλλη ιστορία και ίσως επανέλθουμε.
Η τελευταία οδηγία της ΕΕ θέτει τον φιλόδοξο στόχο μέχρι το 2035 το 65% των αστικών αποβλήτων της ΕΕ να ανακυκλώνονται, και μόλις το 10% να θάβονται. Αφήνει ένα περιθώριο 25% για ενεργειακή αξιοποίηση κυρίως μέσω της καύσης, έτσι ώστε αν δεν είναι εφικτή η ανάκτηση υλικών από τα απόβλητα, τουλάχιστον να επιτυγχάνεται ανάκτηση ενέργειας. Ο στόχος 25% σε καύση με ανάκτηση ενέργειας το 2035 προϋποθέτει μείωση του κλάσματος των αποβλήτων που οδηγείται σε καύση στις περισσότερες χώρες, αφού σήμερα ο μέσος όρος στην ΕΕ είναι 27,2 %, με κάποιες χώρες όπως η Σουηδία να αξιοποιεί ενεργειακά το 59% των αποβλήτων, και άλλες όπως η Ελλάδα να αγγίζει το 0%, θάβοντας ή καίγοντας παράνομα και χωρίς ανάκτηση το σύνολο των ενεργειακά αξιοποιήσιμων αποβλήτων. Ουσιαστικά η ΕΕ στοχεύει σε σταθεροποίηση του ποσοστού της καύσης, με ώθηση στην ανακύκλωση και αποτροπή στην ταφή. Για αυτό και δεν χρηματοδοτεί (πλέον) αποτεφρωτήρια αποβλήτων, δίνοντας έμφαση στην Ανακύκλωση. Όταν η Ελλάδα είχε την ευκαιρία για χρηματοδοτήσεις αποτεφρωτηρίων, την έχασε, αφού τότε δεν είχε ακόμη πετύχει βασικότερες υποδομές.
Το παραπάνω αφήνει ένα ερωτηματικό πάνω από το επιχείρημα ότι δήθεν τα αποτεφρωτήρια στην Ελλάδα προωθούνται από «σκοτεινά συμφέροντα» της ΕΕ ή επιχειρηματικούς κύκλους στην Ελλάδα. Το γεγονός ότι η ΕΕ δεν προωθεί (χρηματοδοτεί) τα αποτεφρωτήρια εντός της επικράτειάς της, αλλά στρέφει την χρηματοδότηση προς την Ανακύκλωση, θα έπρεπε η καχυποψία να στρέφεται προς τους υποστηρικτές της Ανακύκλωσης, όχι της Καύσης. Λίγα είναι γνωστά για τη σύγκρουση επιχειρηματικών συμφερόντων πάνω στη σκακιέρα της διαχείρισης αποβλήτων αφού όλα γίνονται παρασκηνιακά και σπάνια βγαίνει κάτι στο φως. Όμως, η απόφαση που θα ληφθεί για τη στρατηγική διαχείρισης των αποβλήτων, πρέπει να αποστασιοποιηθεί από όλα αυτά. Έτσι κι αλλιώς, κάποιοι θα χάσουν και κάποιοι θα κερδίσουν. Είτε αλλάξει κάτι, είτε όχι.
Ακούγεται συχνά το επιχείρημα ότι η εφαρμογή της καύσης «αντιστρατεύεται την ανακύκλωση». Όπως και στον πόλεμο, όταν υπάρχει δεύτερη και τρίτη γραμμή άμυνας, πάντα υπάρχει ο πειρασμός σε όσους αμύνονται στην πρώτη γραμμή να οπισθοχωρήσουν. Για παράδειγμα, όσο υπάρχει η εναλλακτική να επαναχρησιμοποιήσουμε ένα πλαστικό τάπερ, τόσο λιγότερες αντιστάσεις έχουμε στο να μην το αγοράσουμε (Αποτροπή). Όσο υπάρχει η εναλλακτική να το ανακυκλώσουμε, τόσο πιο εύκολα περιορίζουμε τους κύκλους επαναχρησιμοποίησης του, και αν υπάρχει η εναλλακτική της ενεργειακή αξιοποίησης (Καύση), ίσως να μην πούμε καν στον κόπο να το ανακυκλώσουμε. Όμως, πάντα στο τέλος υπάρχει η τελευταία γραμμή της ταφής, όπου θα οπισθοχωρήσουν άτακτα όσοι δεν θέλουν να «πολεμήσουν».
«Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η ταφή στην Ελλάδα ανέρχεται σε 79% την ώρα που ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι στο 23,2%, η ανακύκλωση στο 21%, ποσοστό πολύ χαμηλότερο από το 49,6% που είναι ο μέσος όρος στην Ευρώπη» Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ως «Ανακύκλωση» η ΕΕ θεωρεί τον διαχωρισμό. Αυτά που τελικώς όντως ανακυκλώνονται είναι πολύ λιγότερα, κι αυτά που τελικώς καίγονται ή θάβονται, είναι τελικώς πολύ περισσότερα σε κάθε χώρα.
Ας εξαιρέσουμε την μερίδα των συμπολιτών μας που επιδεικτικώς αδιαφορούν για τις οδηγίες της ΕΕ, και ειλικρινώς εκφράζονται υπέρ της αποχώρησης της χώρας από την ΕΕ για ιδεολογικούς λόγους. Άραγε, όσοι από τους υπόλοιπους εκφράζουν το επιχείρημα της «κακιάς μάγισσας» Καύσης που σαμποτάρει την «καλή» Ανακύκλωση, πιστεύουν στα αλήθεια πως μόλις σε δέκα χρόνια από τώρα, η Ελλάδα θα μειώσει την ταφή από 79% σε 10%, και θα αυξήσει την ανακύκλωση/επαναχρησιμοποίηση από 21% στο 90% (!), όπως ορίζει η οδηγία; Πιστεύουν στα αλήθεια πως είναι δυνατόν να ανακυκλωθούν ή να κομποστοποιηθούν τα κατεστραμμένα υφάσματα, η συνθετική ξυλεία (σπασμένα έπιπλα/παλέτες), και τα πλαστικά, τα οποία συνολικά αποτελούν περίπου το 20% των αστικών αποβλήτων κι ένα αξιοσημείωτο ποσοστό των βιομηχανικών και κατασκευαστικών αποβλήτων; Καμία χώρα στον κόσμο δεν θα καταφέρει ποτέ να ανακυκλώσει το 90% των αστικών αποβλήτων της.
Μόνο τα πλαστικά αποτελούν το 10% της μάζας των αστικών αποβλήτων, αλλά σε αυτά οφείλονται τα περισσότερα προβλήματα που δημιουργούνται κατά την καύση ή ταφή των αποβλήτων. Η δε ανακύκλωση τους ήταν προβληματική ακόμα και τις «καλές» εποχές της ανακύκλωσης. Υπάρχουν πάρα πολλά διαφορετικά είδη πλαστικών, κυρίως συσκευασίες τροφίμων οι οποίες ακόμα και αν διαχωριστούν στην πηγή είναι συνήθως λερωμένες με υπολείμματα τροφίμων, λασπωμένες, ή «καμένες» από τον ήλιο. Τις τελευταίες δυο δεκαετίες η μόνη λύση ήταν να εξάγονται σε χώρες της Ασίας δήθεν προς ανακύκλωση, αλλά τελικά εκεί κατέληγαν να καίγονται οργανωμένα ή ανεξέλεγκτα ή να απορρίπτονται ανεξέλεγκτα, και παρόλα αυτά ο στόχος των Ευρωπαϊκών χωρών στην ανακύκλωση θεωρούνταν ότι έχει επιτευχθεί!
Το 2018 η Κίνα σταμάτησε να δέχεται απόβλητα, και η Ευρώπη μπλοκάρισε. Το διαλεγμένο πλαστικό άρχισε να συσσωρεύεται σε μάντρες ανακύκλωσης, οι οποίες «μυστηριωδώς» άρχισαν να καίγονται η μία μετά την άλλη. Η ΕΕ ξεκίνησε έναν μάταιο αγώνα περιορισμού της χρήση πλαστικού, κυρίως στα είδη μιας χρήσης (σακούλες/καλαμάκια/ποτηράκια κλπ.), με ενημέρωση και τέλη.
Στην Ελλάδα, με την εφαρμογή του περιβαλλοντικού τέλους στις σακούλες ίσως να μειώσαμε λίγο την χρήση τους. Με τα καλαμάκια δεν έγινε τίποτα. Βαφτίσαμε το πλαστικό καλαμάκι από «μιας χρήσης» σε «πολλαπλών», τάχα ότι θα το πλένουμε και θα το ξαναχρησιμοποιούμε, και συνεχίσαμε το ίδιο βιολί.
Το σχήμα «1. αποτροπή, 2. Επισκευή, 3. επαναχρησιμοποίηση, 4. ανακύκλωση, 5. ενεργειακή ανάκτηση, 6. ταφή» δεν είναι κάποιο ξόρκι που το επικαλείται κάποια νεράιδα για να εξαφανίζει τα σκουπίδια με μαγικό τρόπο. Είναι η περίληψη ενός μοντέλου ζωής που επιβάλει μια οικονομική θεωρία. Αποτροπή παραγωγής αποβλήτων πλαστικών ποτηριών-καλαμακιών, σημαίνει απλά και ξεκάθαρα «σταματάμε να τα χρησιμοποιούμε και να τα παράγουμε». Σημαίνει ότι αλλάζουμε όλον τον τρόπο ζωής μας, έχοντας πάντα ένα θερμός πολλαπλών χρήσεων στο αυτοκίνητο ή την τσάντα, με ένα μεταλλικό καλαμάκι πολλαπλών χρήσεων. Σημαίνει ότι ζητάμε από την καφετέρια να μην βάλει τον καφέ που θα μας δώσει take away σε σκουπίδια, αλλά στη συσκευασία πολλαπλών χρήσεων που τους δίνουμε, την οποία φροντίζουμε να έχουμε πάντα καθαρή.
Οι όψιμοι – και χωρίς αμφιβολία καλοπροαίρετοι- οικολογίζοντες, έχουν άραγε συναίσθηση του τι εννοούν όταν ισχυρίζονται ότι «δεν είναι η Καύση η λύση στην διαχείριση των αποβλήτων, αλλά η Κυκλική οικονομία»; Πιστεύουν άραγε πως η κοινωνία είναι έτοιμη να δεχτεί μια καθολική απαγόρευση των πλαστικών σακούλων και ποτηριών μιας χρήσης; Μήπως την πλήρη αντικατάσταση των πρακτικά μη ανακυκλώσιμων πλαστικών συσκευασιών τροφίμων με 100% επαναχρησιμοποιήσιμες γυάλινες ή με 100% αλουμινένιες; «Μα αυτό θα εκτινάξει το κόστος του εμφιαλωμένου νερού και συσκευασμένου τρόφιμου» θα αντιτείνουν κάποιοι. Εννοείται. Αλλά αυτό αφενός θα γλιτώσει τα ασφαλιστικά ταμεία από εκατομμύρια που ξοδεύονται σε χημειοθεραπείες, αφετέρου θα κάνει τον καταναλωτή να εκτιμήσει το παγούρι και το νερό της βρύσης πολύ πιο γρήγορα αποτελεσματικά από ότι τα «προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης». Είναι έτοιμοι οι καπνιστές να δεχτούν μια καθολική απαγόρευση των συσκευασιών μιας χρήσης στα είδη καπνικής, και να αρχίσουν να αγοράζουν χύμα τσιγάρα ή καπνό σε μεγαλύτερες ποσότητες μέσα σε μεγαλύτερες, επιστρεφόμενες και πολλαπλών χρήσεων ταμπακιέρες; Είμαστε έτοιμοι για καθολική απαγόρευση του PET και προμήθεια γάλακτος μόνο από αυτόματους πωλητές, αποκλειστικά με γυάλινες φιάλες πολλαπλών χρήσεων; Πως φαντάζονται άραγε οι αποτεφρωτηριομάχοι την «εναλλακτική λύση»; Θα συνεχίσουν να παίζουν είτε πρόθυμα είτε ασυνείδητα το παιχνίδι των πλαστικοβιομηχάνων, χάβοντας αμάσητο το παραμύθι της ανακύκλωσης πλαστικών και στρέφοντας μακριά το βλέμμα από τους χιλιάδες τόνους συσκευασιών, ειρωνικά σημαδεμένων με το σήμα του ανακυκλώσιμου, που θάβονται καθημερινά, για να τους βρει η επόμενη γενιά στο ποτήρι της;
Η Κυκλική Οικονομία δεν περιορίζεται σε κάποια εκδήλωση παρουσίασης ανακυκλωμένων παλετών, σχεδιασμένων και κατασκευασμένων από Πανεπιστήμιο με τη συμβολή ατόμων με αναπηρία. Αυτές οι εκδηλώσεις είναι πολύ αξιόλογες και είναι απαραίτητο να γίνονται, αλλά έχουν περισσότερο κοινωνικό και εκπαιδευτικό πρόσημο παρά περιβαλλοντικό. Κυκλική Οικονομία είναι να βρούμε μια ρεαλιστική και οικονομική λύση για τους χιλιάδες τόνους παλετών που καταστρέφονται κάθε μέρα στα λιμάνια της Ευρώπης κατά την εκφόρτωση Κινέζικων προϊόντων, για την παραγωγή των οποίων αποψιλώνονται ολόκληρα δάση, ενώ για τη διαχείρισή τους δεν ενδείκνυται η κομποστοποίηση ή ταφή (περιέχουν αντιμυκητικά και εντομοκτόνα), ενώ λόγω των καρφιών και άλλων λόγων είναι δύσκολη και ακριβή η θρυματοποίησή τους για να γίνουν μοριοσανίδες.
Κυκλική Οικονομία, δεν γίνεται αν υποβαθμιστούν τα πρώτα στάδια ιεραρχίας διαχείρισης σε βάρος του τελευταίου, πόσο μάλλον αν λείψει ένα από αυτά. Καταργώντας το προτελευταίο στάδιο, αυτό της ενεργειακής ανάκτησης δεν ενισχύουμε το προηγούμενο (Ανακύκλωση), αλλά το επόμενο (Ταφή), και σε συνθήκες μη αστυνόμευσης τελικά ενισχύουμε την παράνομη ανεξέλεγκτη καύση και διάθεση, αφού έχουν μικρότερο κόστος για τον διαχειριστή, ασχέτως αν για το σύνολο της κοινωνίας, το περιβαλλοντικό, οικονομικό και υγειονομικό κόστος είναι σαφώς μεγαλύτερο.
Η Ανακύκλωση «σκοντάφτει» σε άλλα εμπόδια. Σκοντάφτει στο ότι για τον διαχειριστή αποβλήτου, η λύση της ταφής ή της παράνομης διάθεσης/καύσης είναι η πιο εύκολη και φθηνή από την ανακύκλωση. Όχι γιατί τα τέλη ταφής είναι χαμηλά και δεν αντιστοιχούν στο πραγματικό περιβαλλοντικό και υγειονομικό κόστος που έχει αυτή η μέθοδος διάθεσης, κάτι που μάλλον ισχύει. Αλλά γιατί δεν υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο, έλεγχος ή πολιτική βούληση για τη εφαρμογή των νόμων.
Όπως αναφέρθηκε, σε αρκετές περιπτώσεις, το παραγόμενο προϊόν από την Ανακύκλωση στις Ευρωπαϊκές χώρες έχει αντικειμενικά πολύ μεγαλύτερο κόστος από την εισαγωγή νέου προϊόντος από την Ασία. Έτσι, η ΕΕ δημιουργεί αντισταθμίσεις, όπως το «τέλος Ανακύκλωσης». Αν, όμως, δεν υπάρχει έλεγχος, κανένα τέλος Ανακύκλωσης δεν θα καταφέρει να κλείσει cradle to cradle το κύκλο ζωής ενός προϊόντος.
Ένα τυπικό παράδειγμα είναι τα ελαστικά αυτοκινήτων, όπου το επιπρόσθετο κόστος της ανακύκλωση τους ενσωματώνεται στην αρχική τιμή με τα οποία τα αγοράζει ο αγοραστής. Έτσι το βουλκανιζατέρ που θα πουλήσει τα νέα ελαστικά θα έχει λάβει αρκετά αντισταθμιστικά για να στείλει τα παλιά ελαστικά στα εργοστάσια της Ασίας για ανακύκλωση. Έχει όμως και ένα επιπλέον κίνητρο για να τα «πνίξει», αφού έτσι θα καρπωθεί ο ιδιοκτήτης του βουλκανιζατέρ το τέλος.
Η φωτογραφία είναι από το σανατόριο της Πάρνηθας, το οποίο έχει εγκαταλειφθεί και ρημάξει εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Εάν έχει καταλήξει τόπος ανεξέλεγκτης διάθεσης αποβλήτων, και επομένως εστία αυτανάφλεξης και πυρκαγιάς, ένα σημείο με αρκετή κίνηση στην καρδιά ενός Εθνικού Δρυμού, ο οποίος βρίσκεται δίπλα στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο, τότε ποιες μάγισσες δαιμονοποιούμε και σε ποιες νεράιδες έχουμε εναποθέσει όλες τις ελπίδες μας. Έχει νόημα να παραμυθιάζουμε τους τους άλλους και τους εαυτούς μας για μαγικές θεωρητικές λύσεις αναφορικά με την ωρολογιακή βόμβα των αποβλήτων;
Δεν είναι νεράιδα η Κυκλική Οικονομία. Μια θεωρία είναι. Δεν κάνει θαύματα. Απλώς περιγράφει τον τρόπο που τα απόβλητα προς τελική διάθεση μειώνονται, όταν αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο ζωής μας. Εάν μπορέσουμε και όταν θελήσουμε.
Ευχές για μια ξέφρενη κατανάλωση τις άγιες μέρες που έρχονται! (ασφαλώς αστειεύομαι).
Νικόλαος Σταμκόπουλος
Μηχανικός Περιβάλλοντος
4 Δεκεμβρίου 2025
