Από το βιβλίο του Βασίλη Αποστόλου «Οικισμοί Δήμου Εορδαίας» σελ.146 Κοζάνη 2022
Γενικά: Χτισμένος σε ημιορεινή περιοχή σε υψόμετρο 710 μ. στη διαδρομή Πτολεμαΐδα, Άρδασσα, Κρυόβρυση, Αναρράχη, Εμπόριο.Απέχει 11 χλμ. από Πτολεμαΐδα και 44 χλμ. από Κοζάνη. Οικιστικά είναι ενωμένη με το Εμπόριο. Ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Μουρικίου, αποτελεί ιδία κοινότητα.
Με την απογραφή που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή το 2011 από τους 28 κατοικημένους οικισμούς που απογράφηκαν στο Δήμο Εορδαίας η Αναρράχη ως προς τον πληθυσμό βρισκόταν στην 3η θέση.
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, και ιδιαίτερα την περίοδο που το γειτονικό Εμπόριο αποτελούσε έδρα της Μητρόπολης Μογλενών (1760 – 1860), το χωριό ήταν γνωστό για τα διάσημα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια, όπου δίδαξαν μεγάλοι λόγιοι της εποχής (Βικιπαίδεια).
Αρχαιότητες: Εκεί που υπάρχουν μνημεία ο Νομάρχης στις 7-6-38 έδωσε οδηγίες στις κοινότητες να συνεργαστούν με τους διδασκάλους και ιερείς να τα διατηρήσουν σε καλή κατάσταση (60/957). Διευθυντής του Σχολείου στις 18-4-1938 αναφέρει στον επιθεωρητή για τα μνημεία της περιοχής 1.Τείχος κυκλώπειο εξ ογκολίθων παρά τη θέση Κατρί. Ανήκει στην προκλασική εποχή. 2. Τείχος λιθόκτιστο μετ’ ασβέστου παρά την τοποθεσία «Κατρί» βυζαντινής εποχής. 3.Τείχος λιθόκτιστος μετ’ ασβέστου παρά την τοποθεσία «Καλέ» σώζεται σε καλή κατάσταση (60/957).
Εκλογικά: Στις εκλογές της 30ης Μαΐου 1915 οι άρρενες εκλογείς ψήφισαν στο ενδέκατον εκλογικό τμήμα με έδραν το χωρίον Δέβρη (Αναρράχη) εις το οποίον θέλουσι ψηφίσει οι εκλογείς του χωρίου τούτου ως και οι των χωρίων Ραδούνιστα (Κρυόβρυση), Σούλποβον (Άρδασσα) και Χασάν –Κιόϊ (Ασβεστόπετρα) τόπον ψηφοφορίας ορίζομεν το ελληνικόν δημοτικόν σχολείον (εκλογικά τμήματα Υποδιοικήσεως Καϊλαρίων του 1915).
Σύμφωνα με το Νόμο οι γυναίκες άνω των 25 ετών γνωρίζοντες ανάγνωση και γραφή μπορούσαν να γραφτούν στους εκλογικούς καταλόγους. Ο πρόεδρος της Αναρράχης στις 13-3-1931 αναφέρει ότι ουδεμία γυναίκα παρουσιάσθη να εγγραφεί καθόσον τυγχάνουν το πλείστον αγράμματοι και επιφυλακτικές στο ζήτημα τούτο. Στην κοινότητα Νεαπόλεως Κοζάνης γράφτηκαν 55 γυναίκες (60/689).
Για το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 1935 ψήφισαν Βασιλευόμενη δημοκρατία 445. Αβασίλευτη δημοκρατία 6. Λευκά 0. (25 Μαρτίου 1924 κήρυξη αβασίλευτης δημοκρατίας η οποία επικυρώθηκε με δημοψήφισμα στις 13 Απριλίου 1924. «Ναι» στην αβασίλευτη δημοκρατία ψήφισε το 69,98% (758.472 ψήφοι) των εκλογέων. Στις 3 Νοεμβρίου 1935 διεξάγεται δημοψήφισμα, το ποσοστό υπέρ της βασιλευομένης δημοκρατίας ανήλθε σε 97,88%).
Εκλογές 9/6/1935 ψηφοφορίσαντες 392. Λαϊκόν –Εθνικόν Ριζοσπαστικόν Κόμμα 352. Μακεδονική Ομάς Ανεξαρτήτων πολιτευτών 4. Μεμονωνένος υποψήφιος Παπαδόπουλος 3. Λευκά 11. Άκυρα 22.
Εκπαιδευτικά: Δέβρη- Αναρράχη (Έκθεσις εκ της επιθεωρήσεως σχολείων της εκπαιδευτικής περιφερείας Κοζάνης. 23-3-17)
«Το διδακτήριον είναι κοινοτικόν, διώροφον. Ο κάτω όροφος είναι διηρημένος εις δύο αιθούσας, ων η μεν ανεπαρκής τον χώρον και επαρκής τον φωτισμόν, η δε τανάπαλιν ο άνω όροφος είναι αδιαίρετος δια δαπάνας όμως 1000 περίπου δραχμών αποκτά η Δέβρη σχολείον καθ’ όλους τους κανόνας της τε υγιεινής και Παιδαγωγικής. Υλικόν σχολείου: Δύο πίνακες, 2 τράπεζαι, μικρόν αριθμήτηριο. Μαθηταί μετά των του νηπιαγωγείου 75, εξ ων 45 άρρενες και 26 θήλεις.
Διδάσκαλοι: Τριαντ. Κύρου, του υποδιδασκαλείου Θεσσαλονίκης. Είναι εργατικός, μετριόφρων και φιλότιμος. Επιδεικνύει δε και φιλομάθεια με το να θέλη να προμηθευθή τα δια το επάγγελμά του χρήσιμα βιβλία. Η πρόοδος των μαθητών του, οίτινες είναι λίαν ευφυείς και επιμελείς είναι αρκούντως καλή. Σεβαστή Τρέμτση, τελειόφοιτος του Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου εργατική και καλή νηπιαγωγός. Μαστίζεται υπό οικονομικής στενοχωρίας, το μεν ως πρόσφυξ, το δε και δια την εις το σχολείον Εμπορίου μόρφωσιν των δύο τέκνων της».
Ο Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων στις 14 Μαΐου 1922 διορίζει σχολική επιτροπή τους 1) Νικόλ. Παπά ως πρόεδρον 2) Κοσμά Δεληπέτη ως ταμίας 3) Φώτιον Κοβάτση ως τρίτο μέλος.
Διδακτήριο διώροφο, νέον άνευ σχεδίου κτισμένο. Χρησιμοποιείται μόνο ο κάτω όροφος εις τον οποίον υπάρχουν δύο μικρές, χαμηλές και ανεπαρκώς φωτιζόμενες αίθουσες. Ο άνω όροφος στερείται οροφής, θυρών και παραθύρων κάτοικοι 750. Μαθητές 76 νήπια 25 (30-5,10-6/1923).
Η κοινότης αποφάσισε να διαθέσει εκ του κοινοτικού ταμείου 15.000 δρχ, δια την επισκευή του διδακτηρίου και κατασκευή θρανίων. Στον οικισμό εγκαταστάθηκαν 120 προσφυγικές οικογένειες και καθίσταται ανάγκη ανεγέρσεως εξαταξίου διδακτηρίου (16-9/1-10/ 1923).
Το διδακτήριο επισκευασθέν και μεταρρυθμισθέν με δαπάνη της κοινότητας και εφοδιασθέν με καινούργια θρανία και τράπεζες κατέστη κατάλληλον τριτάξιον σχολείον. Μαθητές 100 άρρενες, 67 θήλεις. Το νηπιαγωγείο λειτουργεί στο διδακτήριο του δημοτικού, ευθύς όμως εξευρεθεί τρίτη διδασκάλισσα για το δημοτικό θα παραστεί ανάγκη το νηπιαγωγείο να στεγασθεί στο πρώην τουρκικό τζαμί (12-21/11/1924 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ73).
Γηγενείς 523, πρόσφυγες 888 (4-10 ως 18/12/1926 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ73).
Ο επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης με πράξη στις 14/2/1934
διανέμει το ποσό των 4525,50 δρχ. προερχόμενο από ένσημα εκπαιδευτικής προνοίας στα παρακάτω σχολεία 3/ξιον Κάτω Πτολεμαΐδας, 3/ξιον Αμυγδάλων, Αναρράχης, 3/ξιον Ανατολικόν, 2/ξιον Αρδάσσης, 2/ξιον Ασβεστόπετρας, 2/ξιον Γαλάτειας, 3/ξιον Εμπορίου το ποσό των 500 δρχ. και στο 4/ξιον Πύργων 525,50 (ΑΒΕ70 ΣΑΕ 45).
Διδακτήριο παλαιό, έχει τρεις αίθουσες. Καλλιεργείται σχολικός κήπος 2 στρεμμάτων περιφραγμένος δι’ ακανθωτού και πλεκτού σύρματος, με σπορεία δασικών και οπωροφόρων δέντρων. Μαθητές 331 (Α΄85, Β΄71, 51, 57, 48, 17). Το νηπιαγωγείο έχει δύο αίθουσες με αριθμό νηπίων για το α΄ τμήμα 49 και για το δεύτερο 52 (3-5-38).
Σχολική επιτροπή (17-8-1928) κατά σειρά, πρόεδρος, ταμίας, μέλος: Ιω. Πέιου, Χρ.Νικολάου, Ν. Συμεωνίδης.
Ο προεδρεύων της κοινότητας Καραφουλίδης στις 2-11-34 αναφέρει στον κ. Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων: «Πληροφορηθέντες εξωδίκως ότι ο Διευθυντής του καθ’ ημάς Δημ. Σχολείου Κων. Κυρλίδης εκλήθη εις απολογίαν με το ερώτημα εάν είναι κανονικός Γραμματεύς και αναμιγνύεται εις τα κοινοτικά. ΄Εχομεν την τιμήν το μεν λόγω της ιδιότητάς μας ως προέδρου της κοινότητας και ταμίου της σχολικής εφορείας, το δε προς αποκατάστασιν της αληθείας να γνωρίσωμεν υμίν ότι ούτος δεν είναι κοινοτικός γραμματεύς και ούτε υπήρξε τοιούτος. Παρακληθείς δε υφ’ ολοκλήρου του κοιν. Συμβουλίου παρέσχεν μικράν τινά επικουρίαν εις την διεκπεραίωσιν της επειγούσης αλληλογραφίας ελλείψει γραμματέως. Όσον δε αφορά τα περί αναμίξεώς του εις τα κοινοτικά ταύτα τυγχάνουν τελείως ανακριβή και ανυπόστατα του εν λόγω δημ/λου όντος προσκολλημένου εις τα καθαρώς διδασκαλικά καθήκοντα».
Η Σχολική Εφορεία στις 4-10-57 με έγγραφο στη Νομαρχία Κοζάνης ζητούν να συμβάλλει στην ισοπέδωση του προαυλίου του διδακτηρίου, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως προαύλιο και κήπος του σχολείου (60/754).
Διδάσκαλοι: Δεληπέτη Ουρανία εξ Αναρράχης 1912, πτυχιούχος Διδασκαλείου Νηπιαγωγών, (Αναρράχη 1938).
Πολυχρονιάδου Φωτεινή από Εξάστερον Θράκης (Πτολεμαΐδα), 1912, πτυχιούχος Διδασκαλείου Νηπιαγωγών (Αναρράχη 1938).
Ανδρεάδης Δημ. Κωνσταντίνος, εκ Καυκάσου εγκατασταθείς εν Αναρράχη, 1913, πτυχιούχος 6/ξίου διδασκαλείου (Αναρράχη 38).
Γουσόπουλος Αναστάσιος εκ Γραμματικού ,1910, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Αναρράχη 32).
Κυρζίδης Κωνσταντίνος εκ Μοναστηρίου, 1902, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Αναρράχη 38).
Τσάγγα Ουρανία εκ Βλάστης 1908, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Αναρράχη 38
Ιερά: Ιερός ναός Αγίου Γεωργίου.
Ιστορικά: Ο στρατιώτης Κολεσιάνης Κλήμης του Βασιλείου απεβίωσε στις 6 Δεκεμβρίου 1918 στο Β΄ στρατιωτικό νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. Ως προς την ημερομηνία βεβαιώνουν ενόρκως και οι Τριαντάφυλλος Ιωάννου Κύρου ετών 37 δημοδιδάσκαλος κάτοικος Χανασανκιόι και Αρσένιος Δημητρίου Τούνης κάτοικος
Δέβρης ετών 26 στις 26-8-25. Ακόμα δηλώνουν ότι υπηρετούσε στις τάξεις του ελληνικού στρατού στον 1Ο λόχο των ξενοφώνων (60/1345).
Ο στρατιώτης του 5ου Συντάγματος 7ου Μεραρ. Αρχιπελάγους Βαμβάκος Χρήστος του Στυλιανού εκ Ρουμ-Κιοί Μ.Ασίας εφονεύθη στη μάχη του Σκρά (60/1345).
Κοινοτικά: Σύσταση της κοινότητας στις 24/9/1919 με την απόσπαση του οικισμού Δέβρη από την κοινότητα Εμπορίου. Ο οικισμός Ραδούνιστα (Κρυόβρυση) στις 31/3/1920 αποσπάται από την κοινότητα Εμπορίου και προσαρτάται στην κοινότητα. Ο οικισμός Δέβρη της κοινότητας στις 30/8/1927 μετονομάζεται σε Αναράχη. Ο οικισμός Κρυόβρυση στις 27/9/1930 αποσπάται από την κοινότητα και ορίζεται έδρα της κοινότητας Κρυόβρυσης. Το όνομα του οικισμού Αναράχη στις 16/10/40 διορθώνεται σε Αναρράχη. Στις 4/12/1997 προσαρτάται στο δήμο Μουρικίου και το 2010 στο δήμο Εορδαίας.
Στις κοινοτικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στις 25-10-1925 ψήφισαν 280 εκλογείς και έλαβαν ψήφους οι: Παύλος Πενκελίδης 158, Γεώργιος Συμεωνίδης 154, Σταύρος Κοκκινίδης 153, Δημήτριος Σωτηριάδης 153, Μιχαήλ Κοτσίδης 138, Χαράλαμπος Κεσκελίδης 131, Κων/νος Καζαντζίδης 127.
Ο πρόεδρος στέλνει στο Νομάρχη απόδειξη 249 δρχ. στις 27-11-1927 που αφορούσε την προμήθεια ενός κυτίου κιμωλίας και 6 πήχεων υφάσματος δια σημαίαν (60/1984).
Ο υποδιοικητής Αναγνωστάκης με τηλεγράφημα στις 7-11-32 αναφέρει «ότι την παρελθούσα νύκτα έδρα μου, Κρυόβρυση, Αναρράχη ανηρτήθησαν ερυθραί σημαίαι επιγραφήν. Ζήτω η οκτωβριανή επανάστασις» (60/988).
Αναφορά στο Νομάρχη από υπάλληλο στις 25-4-42 που πραγματοποίησε έρευνα μετά από διαταγή: «Επισκεφθείς την κοινότητα Αναρράχης και προσλαβών ως ειδήμονα τον πρόεδρο της ως άνω κοινότητος Μιχαήλ Μωυσίδη προέβην αυτοπροσώπως εις την καταμέτρησιν μικρών και μεγάλων ζώων των κατοίκων της άνω κοινότητος ως και εις την συγκέντρωσιν παντός απαραιτήτων στοιχείων δια την βεβαίωσιν του δικαιώματος βοσκής της θερινής κτηνοτροφικής περιόδου 1942-43. Προέκυψεν εκ της γενομένης εξετάσεως ότι ο συνολικός αριθμός των μεγάλων ζώων ανέρχεται εις 724, των δε μικρών εις 2836. Η όλη βοσκήσιμος έκτασις περιλαμβάνει περί τα 14.000 στρέμματα συμπεριλαμβανομένης και της δασώδους περιοχής. Εκ ταύτης κατάλληλος βοσκή είναι μόνο περί τα 5000 στρέμματα. Ως προς το επι-
βλητέον δικαίωμα βοσκής κρίνομεν ως δίκαιον τοιούτον δραχμές πεντήκοντα (50) δι’ έκαστον μέγα ζώον κατά περίοδον και δραχμάς τριάκοντα δι’ έκαστον μικρόν με εξαίρεσιν 5 μικρών και 2 μεγάλων άτινα δέον να μη φορολογηθώσι προς ενίσχυσιν των μικροϊδιοκτητών. Ως προς τους ετεροδημότας κρίνομεν ότι δέον να επιβληθή δικαίωμα βοσκής διπλάσιον δια τους κατοίκους της κοινότητος επιβαλλόμενον. Εκ της εξετάσεως, ην ενήργησα εκ του Γραφείου της κοινότητος διεπίστωσα ότι η αλληλογραφία διενεργείται ταχέως και κανονικώς μη υπαρχουσών εκκρεμοτήτων» (60/1695).
Η Κοινότης Αναρράχης στις 27 Ιανουαρίου 1946 με έγγραφο στη Δ/νση Δυτικής Μακεδονίας αναφέρει ότι λόγω της κακής εσοδείας οι κάτοικοι του χωριού περιήλθον εις ένδεια και οι 50 οικογένειες στερούνται αυτού του επιουσίου άρτου. Η πείνα φθάνει στο κατακόρυφο και ουδεμία μέριμνα λαμβάνεται υπό της αρμοδίας υπηρεσίας δια τον επισιτισμό των κατοίκων (60/786).
Η κοινότης Αναρράχης με έγγραφο στον υπουργό Γενικό Διοικητή Δ. Μακεδονίας στις 31 Ιανουαρίου 1947 αναφέρει ότι το τηλέφωνο Αναρράχης το αφήρεσαν οι Ελασοκράται κατά το 1944 και μας εχορήγησαν επί της κυβερνήσεως Παπανδρέου άλλο τηλέφωνο χαλασμένο και ήδη παρά τις επανειλημμένες παρακλήσεις προς την αρμοδίαν υπηρεσία δεν κατορθώσαμεν να έχωμεν τηλεφωνικήν σύνδεσιν η οποία επείγει όχι μόνον εν καιρώ ειρηνικής περιόδου αλλά νυν καθίσταται λίαν αναγκαία χωρίς να είναι ανάγκη να αναφέρωμεν και τους ιδιαιτέρους λόγους
Δια ταύτα
Παρακαλούμε όπως διατάξητε την αρμοδίαν υπηρεσίαν ίνα προβή εις τη σύνδεσιν της κοινότητας μη απαιτουμένης ουδεμιάς επιβαρύνσεως καθότι το τηλεφωνικό σύρμα διέρχεται δια των Γραφείων της κοινότητας και το μηχάνημα της κοινότητας ευρίσκεται εν καλή καταστάσει παρά τη υπηρεσία Τ.Τ.Τ (60/1494).
Σύλλογοι: Αθλητικός Σύλλογος «Δόξα».
Στην Αναρράχη λειτουργεί η επιχείρηση “Ζωοτροφές Αναρράχης” που ιδρύθηκε το έτος 1928 από τον Βελισσάριο Μυλωνά.
Πληθυσμός:1913=1414, 1920=1396, 1928=1271, 1940=1628, 1951=1519, 1961=1478, 1971=1131, 1981=1192, 1991=1151, 2001=1150, 2011=926.
Σύλλογοι: Σύλλογος Ποντίων Αναρράχης (1η Παραδοσιακή Μουσική χορευτική εκδήλωση 2018).
