Από το βιβλίο του Βασίλη Αποστόλου “Οικισμοί Δήμου Κοζάνης”
Σελίδες 226-Έτος έκδοσης 2022
Γενικά: Χτισμένος σε υψόμετρο 380 μ. στη διαδρομή Κοζάνη, Πετρανά, Βαθύλακκος, Αμυγδαλιά. Βρίσκεται δυτικά της λίμνης του Πολυφύτου και σε απόσταση 14 χλμ. από Κοζάνη. Πλησιέστεροι οικισμοί Βαθύλακκος, Ανατολή.
Ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Ελίμειας. Μαζί με τους οικισμούς Ανατολή, Σταυρωτή αποτελούν την Τοπική Κοινότητα Αμυγδαλέας.
Με την απογραφή που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή το 2011 από τους 71 κατοικημένους οικισμούς που απογράφηκαν στο Δήμο Κοζάνης η Αμυγδαλέα ως προς τον πληθυσμό βρισκόταν στην 68η θέση.
Αρχαιότητες: «Αντιπροσωπευτικό δείγμα της ειδωλοπλαστικής των νεολιθικών χρόνων είναι το ανθρωπόμορφο ειδώλιο, που βρέθηκε στο χωριό Αμυγδαλιά του Νομού Κοζάνης. Είναι συγκολλημένο από τρία κομμάτια και σώζεται σε καλή κατάσταση. Ο πηλός που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του είναι πορτοκαλόχρωμος με λίγες προσμίξεις. Το ειδώλιο είναι χειροποίητο, παριστάνει γυναικεία μορφή καθιστή σε σκαμνί και φέρει γραπτή διακόσμηση κοκκινωπού χρώματος. Η μορφή είναι πληθωρική με τονισμένα τα γυναικεία χαρακτηριστικά. Η διακόσμηση καλύπτει όλη την επιφάνεια και τα θέματά της θυμίζουν σχηματοποιημένα κλαδιά, ενώ η διακόσμηση που υπάρχει κάτω από την κοιλιά ίσως αποδίδει κάποιο στοιχείο του ενδύματος, πιθανόν ζώνη»
(«Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού | Ιστορικό – Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο Κοζάνης». odysseus.culture.gr).
Εκλογικά: Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές 30-5-1915 οι άρρενες εκλογείς ψήφισαν στο ενδέκατον με έδραν το χωρίον Κιτσιλέρ (Βαθύλακκος) ένθα θέλουσι ψηφίσει οι εκλογείς του χωρίου τούτου ως και οι των χωρίων Κιουτσούκ Τεκελέρ (Ανατολή), Μπουγιούκ Τεκελέρ (Αμυγδαλέα), Γιανουσλού (Ν. Σιγή), Χατζήρανη (Μεσιανή), Μπιτσελή (Κουβούκλια), Χατζομουρλού (Ροδίτης), Ακσακλή (Λεύκαρα), συνοικίαι Ορτουλάρ, Χατζηϊσελέρ, Μεντισλή, Κιρτζιλέρ Κοφουλάρ, Δαουτλή, τόπον δε ψηφοφορίας ορίζομεν το Μουσουλμανικόν τέμενος.
Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Κοζάνης του 1915 ήταν εγγεγραμμένοι 48 άρρενες εκλογείς άπαντες μουσουλμάνοι.
Εκπαίδευση: Το νέον διδακτήριον αποπερατώθη το 1926. Είναι εφοδιασμένο μόνο δι’ επαρκών νέων τριέδρων θρανίων, μαυροπίνακος, γεωγραφικού χάρτου της Ελλάδος και ουδέν άλλο. Διδάσκαλος ο Νικόλαος Ξανθίδης διορισμένος στο σχολείο από το Φεβρουάριο του 1927. Κάτοικοι 180 πρόσφυγες. Μαθητές 24 άρρενες και 40 θήλεις (Σχολικό έτος 1926-27 ΑΒΕ 70 ΣΑΕ73).
Διδακτήριο νεόδμητο τύπου μονοταξίου κατασκευασθέν υπό της Τ.Α.Π (Ταμείον Αποκαταστάσεως Προσφύγων). Ως προς το υλικόν υπάρχουν 5 θρανία, 1 πίναξ μικρός, 1 μικρό τραπέζι, 5 πολιτικοί χάρτες, 1 αριθμητήριο, 2 καθίσματα. Σχολικός κήπος δεν υπάρχει ελλείψει ύδατος. Μαθητές 19. Η υγιεινή κατάσταση των μαθητών δεν είναι καλή λόγω της ελονοσίας, η οποία αναπτύσσεται εις την υπάρχουσα τεχνητή δεξαμενή προς ύδρευση ζώων και κατοίκων (29/1/38).
Διδακτήριο, μονοτάξιο, νεόδμητο, επαρκές, περιλαμβάνον γήπεδο 1.200 μέτρων, εκ του οποίου συνεστήθη η διάθεση αναλόγου τμήματος δια σχολικό κήπο. Τα διοικητικά και οικονομικά βιβλία απωλέσθησαν κατά την γενομένη λεηλασία του σχολείου, περισωθέντος μόνο του Μαθητολογίου. Μαθητές ανέρχονται στους 29 (8/10/1941).
Διδάσκαλος: Μπλάτζα Βασιλική εκ Καταφυγίου 1908, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Αμυγδαλιά 38).
Ιερά: Ιερός ναός Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Προφήτης Ηλίας.
Κοινοτικά: Σύσταση της κοινότητας στις 31/12/1918 με έδρα τον οικισμό Μπιγούκ Τεκελέρ με συμμετοχή των οικισμών Κιουτσούκ Τεκελέρ και Χασιλάρ. Στις 8/8/1928 ο οικισμός Μπιγούκ Τεκελέρ μετονομάζεται σε Αμυγδαλιά (σε Αμυγδαλέα στις 16/10/1940) και ο οικισμός Χασιλάρ σε Σταυρωτή. Στις 16/10/1940 το όνομα του οικισμού Κιουτσούκ Τεκελέρ διορθώνεται σε Μικρόν Τεκελέρ και στις 10/10/1955 σε Ανατολή. Στις 13/3/1971 η έδρα της κοινότητας μεταφέρεται από τον οικισμό Αμυγδαλέα στον οικισμό Σταυρωτή. Στις 4/12/1997 οι οικισμοί Ανατολή, Σταυρωτή, Αμυγδαλέα προσαρτώνται στο δήμο Ελιμείας.
Το κ.σ στις 7-9-1921 ψήφισε πίστωση 250 δραχμών δια έξοδα του Μουφτή Κοζάνης, ενοίκιον οικίας, μισθός γραμματέα και αγορά επίπλων γραφείου (60/1640).
Στις κοινοτικές εκλογές, 25-10-25, ψήφισαν 61 εκλογείς και έλαβαν ψήφους οι: Κωνσταντίνος Αγγελόγλου 22, Εμμανουήλ Σαμανδαρής 22, Δημήτριος Χιώτης 20, Νικόλαος Ξανθίδης 12, Ανδρέας Τραχανάς 8.
Πληθυσμός: 1913=153. 1920=168. 1928=77. 1940=172. 1951=176. 1961=171. 1971=15. 1981=2. 1991=81. 2001=35. 2011=13
Προσφυγικά: Ο προϊστάμενος του Εποικισμού Κοζάνης αναφέρει ότι οι εγκατεστημένοι πρόσφυγες στην Αμυγδαλιά στις 2/10/1928 ήταν Μικρασιάτες 34, πόντιοι 1.
